Α’ μέρος: Μεσοποταμία

Ξαναγυρνάμε εκεί απ’ όπου ξεκινήσαμε. Και πιθανόν εκεί απ΄ όπου ξεκίνησε και ο σύγχρονος πολιτισμός. Στην κοιλάδα της Μεσοποταμίας. Νεολιθική εποχή και η αγροτική επανάσταση πολύ πριν την Βιομηχανική έθεσε τις βάσεις όλου του σύγχρονου πολιτισμού. Τουλάχιστον αυτού που θα ονομαστεί κατά σύμβαση ινδοευρωπαϊκός, από τις ρίζες μιας πιθανά κοινής γλώσσας. Επιστήμες, τέχνες και από κοντά κι η μουσική. Ανάμεσα στους ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη, στο σημερινό Ιράκ, άνθησε ένας πολιτισμός που τίποτε δεν έχει να ζηλέψει από το σημερινό, τουλάχιστον στη μουσική.

Η Βαβυλώνα και η αίγλη της φθάνει έως το σήμερα για να μας θυμίσει ότι όλα είναι μάλλον εφήμερα, ή ότι τέλος πάντων ο άνθρωπος ζει, πέρα από τόπο και χρόνο, ενίοτε και πέρα από τη φύση γύρω του, έως ότου φέρει την καταστροφή. Ας ελπίσουμε ότι θα το αποτρέψουμε, αν και όταν γράφονται αυτές οι γραμμές ένα σύννεφο κιτρινο-πορτοκαλί σκόνης από την έρημο Σαχάρα έχει σκεπάσει την Αθήνα.

Ξεκινήσαμε το ταξίδι αυτό λίγο στην τύχη είναι αλήθεια. Κάτι οι παραδοσιακές μουσικές της πατρίδας μας, που σιγά σιγά τις αγαπήσαμε. Κάτι κάποιες αναφορές της σύγχρονης μουσικής σε μέρη αλλοτινά, μας οδήγησαν να ψάξουμε τι υπάρχει πέρα από τα συνήθη: τη λαϊκή μουσική και τη σύγχρονη ποκ και ροκ μουσική, σε όλες τις εκφάνσεις και όλες τις παραλλαγές τους που κυριαρχούν στον κόσμο του σήμερα, κυρίως των πόλεων μας, εδώ στην Ελλάδα, εδώ στην Ευρώπη, εδώ στη Δύση. Βγήκαμε από τα σύνορα της μικρής μας πατρίδας, καθώς το όμορφο και το ωραίο δεν περιορίζεται.

Ξεκινήσαμε κατά τύχη από τη σημερινή Περσία και ξαναγυρνάμε λίγο παραδίπλα. Περάσαμε από τη σημερινή Αραβία, για να φθάσουμε στην έρημο Σαχάρα, φυσικό σύνορο του κόσμου αυτού που ξεκίνησε από αυτήν εδώ την περιοχή. Βρήκαμε παραδόσεις των Σούφι στο Μαρόκο και τη gnawa μουσική, για να ξαναγυρίσουμε εδώ στην περιοχή που άνθησε αυτό το ισλαμικό μυστικιστικό κίνημα με την ιδιαίτερη σχέση και αναφορές στη μουσική.

Η μουσική, πανταχού παρούσα. Σε ανθρώπους υπό το άγχος της επιβίωσης αλλά και σε διαρκή αναζήτηση της ευτυχίας, πάντα και παντού, η μουσική φέρνει αγαλλίαση και επαφή με το θείο. Στην κοιλάδα της Μεσοποταμίας, τα χρόνια εκείνα που άνθησε ο πολιτισμός, τα μουσικά όργανα θαυμάζονταν ως θεότητες. Η χρυσή λύρα του Ur, το αρχαιότερο σωζόμενο έγχορδο μουσικό όργανο στον κόσμο, αδιάψευστος μάρτυρας ενός πολιτισμού που αγαπάει τη μουσική. Σωζόμενο; Με ερωτηματικό, καθώς μετά την ανακάλυψή της σε ανασκαφές κοντά στη Βαγδάτη το 1922, έφθασε το 2003, κατά τη διάρκεια της δεύτερης εισβολής των ΗΠΑ στο Ιράκ, να λεηλατηθεί (πιθανόν από ακραίους ισλαμιστές, ή απλούς λωποδύτες, για να είμαστε δίκαιοι), για να ανακατασκευαστεί και να στέκει εκεί, μνημείο της ιστορίας μας, στο Εθνικό Μουσείο της Βαγδάτης.

Οι οργανοπαίχτες, οι μουσικοί όσο και οι τραγουδιστές, θεωρούνταν ιδιαίτερη κάστα ανθρώπων. Ακόμη και το φύλο τους συχνά ήταν ακαθόριστο. Τρίτο φύλο. Ουδέτερη προσωπική αντωνυμία και άρθρο. Έτσι κι αλλιώς οι μουσικοί ήταν οι διαμεσολαβητές με το θείο. Λέγεται ότι σε μια ανασκαφή βρέθηκε σκελετός, πιθανά γυναικείος, να κρατά μια λύρα. Θυσιάστηκε; Ισως. Κι απ΄ την άλλη αναφέρονται τυφλοί μουσικοί και τότε και πρόσφατα. Σχολείο τυφλών μουσικών στη Βαγδάτη του προηγούμενου αιώνα, όπου θήτευσαν ονομαστοί μουσικοί του Ιράκ, τυφλοί μουσικοί υπήρχαν και στη Μεσοποταμία του τότε. Έτσι κι αλλιώς δεν υπήρχαν τάστα, ούτε νότες και πεντάγραμμα. Τουλάχιστον σε ευρεία διάδοση. Γιατί ακόμη και μουσικές γραπτές συνθέσεις ανευρίσκονται σε σφηνοειδή γραφή. Και κλίμακες, περίεργες, αλλά κλίμακες, και τόνοι και μετρικά συστήματα, και κουρδίσματα οργάνων ακόμη, για να περνάνε από γενιά σε γενιά. Όλα τριγύρω αλλάζουνε, κι όλα τα ίδια μένουν.

Και τα όργανα; Πρωτοκαθεδρία των έγχορδων, λύρα και άρπα, γνωστά και στην καθ΄ ημάς Αρχαία Ελλάδα, και oud (ούτι) και κρουστά διαφόρων ειδών και πνευστά και βέβαια φωνές.

Μέση Ανατολή τη λέμε, εμείς οι δυτικοί. Παλιότερα τη λέγαμε και Near East, σε αντιδιαστολή με τη Far East, την Κίνα και την Ιαπωνία, το τέρμα του δρόμου του μεταξιού. Morgenland, η περιοχή του πρωινού, εκεί που ανατέλλει ο ήλιος, τουλάχιστον για εμάς στη Δύση. Εξ ου και Morgen festival, ένα από τα πιο σημαντικά σημερινά φεστιβάλ μουσικής, ανατολίτικης θα τη λέγαμε, χωρίς να ακριβολογούμε, που γίνεται κάθε χρόνο στη Γερμανία και θα δούμε καλύτερα στο β΄ μέρος του αφιερώματος.

Αυτονόητα η μουσική που θα παρουσιάσουμε στα επόμενα τρία αφιερώματα, ιδίως στα δύο πρώτα, έχει άμεσες αναφορές και σχέση με ότι παρουσιάσαμε στα πρώτα μας αφιερώματα στην περσική και την αραβική μουσική. Παρόλα αυτά έχει κάτι ιδιαίτερο. Δεν είναι αραβική, δεν είναι περσική, δεν είναι ιρακινή, ούτε συριακή, ούτε εβραϊκή, ούτε αρμένικη, ούτε κουρδική, ούτε αζέρικη, ούτε μουσική των διαφόρων λαών και εθνοτήτων που πέρασαν από τούτους εδώ τους ευλογημένους τόπους. Είναι όλα αυτά και τίποτε συνάμα. Εξάλλου και δυτικοί καλλιτέχνες έχουν επηρεαστεί ικανά από αυτή. World, fusion, new age music κι ο θεός να μας σώσει.

Στο πρώτο μέρος αυτής της τριλογίας θα παρουσιάσουμε τη μουσική της Μέσης Ανατολής από την αρχαία Φοινίκη και την Ιουδαία, έως την κοιλάδα της Μεσοποταμίας στο σημερινό Ιράκ, τη Συρία, το Κουρδιστάν (λαός χωρίς πατρίδα) και την Περσία. Και βέβαια όσους επηρεάστηκαν από αυτή τη μουσική και βρίσκονται παντού στον κόσμο.

Σχηματικά θα λέγαμε ότι το πρώτο μέρος του αφιερώματος σε αυτή την περιοχή, αρχαία και σύγχρονη, δίνει την πρωτοκαθεδρία στα έγχορδα όργανα. Από τη λύρα και την άρπα των αρχαίων χρόνων, στο oud (ούτι), το χαρακτηριστικότερο όργανο και της αραβικής, αλλά και όλης της μουσικής της Μέσης Ανατολής, που έφθασε και σε εμάς ως λαούτο. Εξάλλου πρώτο αυτό απεικονίζεται ήδη από το 5.000 π.χ. χαραγμένο σε πλάκα στη νότια Μεσοποταμία. Και το rebab της Μέσης Ανατολής, με τις παραλλαγές του ως joza στο Ιράκ ή kamancheh στο Ιράν (που παραλλαγή του χωρίς δοξάρι συναντήσαμε και ως rabab στο Αφγανιστάν), το ιδιότυπο αυτό έγχορδο όργανο με το δοξάρι, αντί του βιολιού του σήμερα. Από την ίδια οικογένεια και ο κεμεντσές, η ποντιακή ή η πολίτικη λύρα που έφθασε και στα μέρη τα δικά μας. Και το σαντούρι ή το kanun (κανονάκι καθ΄ημάς), γνωστό όργανο και στην επικράτεια της Μικρασίας. Και το περσικό ταρ και σιτάρ (setar) που θα περάσει ως bağlama ή saz (σάζι) στη Μικρασία και τη σημερινή Τουρκία. Και βέβαια, σήμερα, το βιολί στην κάθε του μορφή, όπως και η βιόλα ή το τσέλο, να ανταγωνίζονται τα παραδοσιακά όργανα. Βλέπετε η απουσία τάστων βοηθάει να παιχθούν κλίμακες και τόνοι που δεν ταιριάζουν με τα άλλα σύγχρονα δυτικά όργανα. Είδαμε στο αφιέρωμα στην Αραβία της Μεσογείου και του Κόσμου, ότι οι Αραβες αγαπούν τη μονοφωνία, αγαπούν τις κλίμακες, τους δρόμους, τα maqam. Όχι όμως μόνο αυτοί. Και οι Πέρσες με το dastgāh και το radif, και οι Αζέροι με το mugham και όλοι οι λαοί της Μέσης Ανατολής αγαπούν τους μουσικούς δρόμους, και τη μονοφωνία.

Το ταξίδι μας ξεκινά έτσι με μουσικές, υπόλοιπα από το αφιέρωμα στην αραβική μουσική. Και βέβαια μαζί Εβραίοι, Αρμένιοι, Πέρσες, Ασσύριοι και Κούρδοι και κάθε λογής φυλές της περιοχής. Πρώτοι έτσι οι Faran Ensemble, Εβραίοι από την έρημο Negev του νοτίου Ισραήλ, που πήραν το όνομά τους από μια κοιλάδα στη χερσόνησο του Σινά, με όργανα κλασικά: ούτι, kamancheh και μπεντίρ.

Για να ακολουθήσει η Αρμένια από τη Συρία Lena Chamamyan (που την είχαμε συναντήσει και στην Αραβία της Μεσογείου και του Κόσμου), εδώ σε ένα τραγούδι αναφορά στη Δαμασκό. Από κάποιο kibbutz (αυτές τις σοσιαλιστικές αγροτικές κολλεκτίβες που άνθησαν πριν την ανακήρυξη του κράτους του Ισραήλ στα νότια της σημερινής χώρας) οι Habibti Ensemble, ένα πολυεθνικό συγκρότημα, εδώ από ζωντανή εμφάνιση στην Ιερουσαλήμ, με κυρίαρχα τα βιολιά. Εβραιομαροκινή επίσης και η Neta Elkayam, εδώ επίσης από κάπου στην Ιερουσαλήμ, για να ακολουθήσουν οι Light in Babylon, ίσως το πιο αντιπροσωπευτικό συγκρότημα αυτού του αφιερώματος, που τους είχαμε επίσης δει στο ίδιο αφιέρωμα στην Αραβία της Μεσογείου και του Κόσμου. Μια Εβραιοπερσίδα, η Michel Elia Kamal με ένα Γάλλο κιθαρίστα και ένα Τούρκο σαντουρίστα συναντιούνται και παίζουν μουσική στους δρόμους της Κων/πολης. Εδώ στο ‘Hinech Yafa’, viral κομμάτι στο YouTube από εμφάνισή τους πάνω στην Istiklal Caddesi.

Ακολουθούν δυτικοπρεπείς αναφορές: οι Λιβανέζοι Mashrou’Leila και το Σύριο - γερμανικό ντουέτο των Shkoon που και τα δύο σχήματα τα είχαμε ακούσει πρώτα στη Σύγχρονη Αραβία. Βιολιά και μελόντικα οι πρώτοι, από ένα επίσης viral βίντεο από βάρκα στη Μεσόγειο, αφιερωμένο στην Greenpeace. Ηλεκτρονικοί οι δεύτεροι, μας μεταφέρουν στη Δύση, εν προκειμένω στο Αμβούργο, για να δώσουν τη σκυτάλη σε κατεξοχήν δυτικούς καλλιτέχνες στη συνέχεια. Οι περίφημοι Kronos Quartet, από το Σαν Φρανσίσκο, ένα κλασικό κουαρτέτο εγχόρδων, συνοδεύουν τον Paul Oakenfold στο ‘Zoo York’, με τον Clint Mansell, τραγουδιστή των Pop will eat itself, για να διασκευάσουν στη συνέχεια οι ίδιοι τραγούδι των επίσης περίφημων Ramallah Underground από την Παλαιστίνη, που επίσης τους είχαμε δει στη Σύγχρονη Αραβία. Οι Kronos Quartet είναι το κατεξοχήν παράδειγμα δυτικών καλλιτεχνών που ψάχνουν τις μουσικές παραδόσεις σε όλο τον κόσμο, από την Ινδία έως την Αφρική, παίζοντας ταυτόχρονα και δυτική κλασική μουσική. New age, world music, πέστε το όπως θέλετε.

Όλα τα παραπάνω θα μπορούσαν να μπουν και στα πρώτα μας αφιερώματα, όμως η ψυχή εδώ είναι βαθιά και αρχέγονη. Κατά ένα τρόπο μαγικό, παρότι όλοι τούτοι εδώ είναι σύγχρονοι μουσικοί, ανήκουν σε ένα κοινό μουσικό παρελθόν που πάει πολύ πιο πέρα από κάθε όριο και σύνορο.

Επανερχόμαστε στην Ανατολή, παραμένοντας βέβαια στη Δύση, με τον Omar Faruk Tekbilek. Ο Τουρκο-αιγύπτιος δεξιοτέχνης του ney, γεννημένος στα Άδανα της Τουρκίας και μεγαλωμένος στην Αμερική, όπου ανακαλύφθηκε σε ώριμη πια ηλικία, εδώ στο ‘Crescent moon’, μαζί με ένα μπουκέτο εξαίρετων μουσικών, όπως τον Ara Dinkjan, δεξιοτέχνη του oud (δική του σύνθεση είναι το ‘Δυνατά’ της Ελευθερίας Αρβανιτάκη – εμφανισθέν αρχικά ως Homecoming με το σχήμα Night Ark to 1986) και τον Arto Tunçboyacıyan, εξαίρετο επίσης συνθέτη που θα συναντήσουμε και στο β’ μέρος του αφιερώματος. Αρμένιοι και οι δύο τελευταίοι, μεγαλωμένοι στην Αμερική, μαζί με τον Omar Faruk Tekbilek, δημιουργούν αυτό το μείγμα ανατολικής μουσικής με δυτικές επιρροές, χαρακτηριστικό και της συνέχειας του αφιερώματος.

Συνεχίζει ο Yaron Pe'er, Εβραίος που ζει στην Κωνσταντινούπολη, μαθητής του περίφημου Yair Dalal, δεξιοτέχνης και ο ίδιος παραδοσιακών μουσικών οργάνων, εδώ στο Αφγανικό rabab, με συνοδεία τσέλου. Και μετά ο Naseer Shamma, δεξιοτέχνης στο oud. Με καταγωγή μισή αραβική, μισή κουρδική, μαθητής κορυφαίων δεξιοτεχνών του oud, όπως του Jamil Bachir και του Munir Bashir, με διώξεις επί Σαντάμ Χουσεϊν στην πατρίδα του, νυν πρεσβευτής καλής θελήσεως της Unesco και της Ερυθράς Ημισελήνου, και διοργανωτής διαπολιτισμικών μουσικών συναντήσεων, απ΄ όπου και εδώ ένα απόσπασμα από εμφάνισή του στο κάστρο του Ερμπίλ (τα καθ΄ημάς Αρβηλα) του Ιρακινού Κουρδιστάν, με ευρεία γκάμα συνοδευτικών οργάνων.

Στη συνέχεια ακολουθούν οι Κούρδοι. Ο Mem Ararat από τις κουρδικές περιοχές της Τουρκίας, ευρέως γνωστός, και ενίοτε, και αυτός, με απαγορεύσεις και διώξεις, που ακολουθούν τη δημοφιλία του. Και η Aynur Dogan, Αλεβίτισσα το δόγμα, εδώ στο κομμάτι που την έκανε ευρέως δημοφιλή (‘Kece Kurdan’). Όπως όλοι οι Κούρδοι καλλιτέχνες και αυτή με απαγορεύσεις και περιορισμούς στην Τουρκία, ήδη στο εξωτερικό, ηχογραφεί για την περίφημη τουρκική δισκογραφική εταιρία Kalan Müzik, που από το 1991 προσφέρει χώρο σε όλες τις παραδοσιακές μουσικές της Τουρκίας, ή της Μικρασίας, αν προτιμάτε.

Ακολουθεί η νεότερη γενιά. Πρώτη η Petra Nachmatova, από μια συμμετοχή της στην καλλιτεχνική πρωτοβουλία Roots Revival του Ιρανού Mehdi Aminian από τη Βιέννη, όπου παρουσιάζεται όλη η ανατολίτικη μουσική με όλους τους περίφημους εκπροσώπους αυτής. Η ίδια, δεξιοτέχνης του saz, εδώ μαζί με τα λοιπά παραδοσιακά έγχορδα όργανα (kamancheh, σαντούρι και ney). Και βέβαια με ένα ακόμη αχταρμά στην καταγωγή της, καθώς είναι Πολωνοτσέχα, που γεννήθηκε στη Βιέννη. Κατά ένα περίεργο τρόπο, όλη η ανατολική Ευρώπη αγαπά την ανατολίτικη μουσική. Μάλλον λόγω των εμπορικών μονοπατιών που κατέληγαν εκεί, στην πάλαι ποτέ πρωτεύουσα της Αυστροουγγαρίας.

Στη συνέχεια ο Τούρκος Nurhak Kilagöz, από το δίσκο του ‘Χοροί της Μεσοποταμίας’ (Mezopotamya Dans - Leyla), με εμφανείς τις επιρροές των Μεβλεβή, που θα δούμε στο γ΄ μέρος του αφιερώματος στη Μικρασία. Από την Τουρκία και η Melisa Yildirim, δεξιοτέχνης του kamancheh, με εμφανίσεις στο Morgen Festival, εδώ με τον Εβραίο Gilad Weiss, που παίζει κιθάρα χωρίς τάστα (fretless). Η Τουρκία και ιδίως η Κωνσταντινούπολη, αποτελεί σταθερή αναφορά στις μουσικές της Μέσης Ανατολής.

Ακολουθούν οι ξενιτεμένοι Ιρανοί: οι αδελφοί Arash και Armin Abolfathi με ούτι και setar, από την ίδια τουρκική δισκογραφική εταιρία Kom Müzik που ηχογραφεί και ο Mem Ararat, η οικογένεια Chemirani (Maryam, Bijan και Keyvan) μαζί με τον Sylvain Barou από το Παρίσι, ο σαντουρίστας Javid Afsari Rad από τη Νορβηγία και βέβαια οι περίφημοι Axiom of Choice, από την Καλιφόρνια, το δημιουργικό ζευγάρι των Loga Ramin Torkian με fretless κιθάρα και αυτός, με τη γυναίκα του Azam Ali στο τραγούδι και ενίοτε στο σαντούρι. Το σχήμα συνεχίζει πλέον ως Niyaz, ενώ η Azam Ali, εκτός από προηγούμενη συνεργασία της με το σχήμα Vas, έχει παίξει μεταξύ άλλων μαζί με τον Buckethead, τον Serj Tankian των System of a Down που θα δούμε και στο β΄ μέρος, όπως και με τον Τούρκο Mercan Dede, γνωστό dj και δημιουργό σύγχρονης ανατολίτικης μουσικής, με άλλες επίσης πολλαπλές συνεργασίες, όπως και με τον Τυνήσιο Dhafer Youssef.

Τον τελευταίο, γνωστό δεξιοτέχνη του oud με πολλαπλές συνεργασίες στη jazz, κινούμενο ανάμεσα Παρίσι – Βιέννη, σταχυολογούμε εδώ από το δίσκο του ‘Electric Sufi’. Αναφέραμε τη Σούφι κοσμοθεωρία στην αρχή, επιφυλασσόμαστε να αναφερθούμε σε αυτή εκτενέστερα στο β΄ μέρος και το πως έχει επηρεάσει ως ένα κίνημα ισλαμικού μυστικισμού και ταυτόχρονα ισλαμικής αναγέννησης, παρόμοιας και ίσως πρωθύστερης της δυτικής Αναγέννησης, όλο τον κόσμο της Μέσης Ανατολής, την ίδια τη μουσική και τον τρόπο που βλέπουμε ή ακούμε τα πράγματα και εν τέλει την ίδια μας την ψυχή.

Κάπου εκεί ανάμεσα, και ο Don McLean σε μια σύγχρονη εκδοχή του εβραϊκού ψαλμού ‘By the rivers of Babylon’, με banjo, από το American pie του 1971, για να μας θυμίσει τη Βαβυλώνα που χάσαμε, τραγουδισμένη από την Αμερική του σήμερα.

Πριν το τέλος ο Yair Dalal, που αναφέραμε παραπάνω, Εβραίος δεξιοτέχνης του oud, επηρεασμένος από την παράδοση των Εβραίων μουσικών του Ιράκ, που σχεδόν αποκλειστικά κάλυπταν την εκεί μουσική παραγωγή τον προηγούμενο αιώνα, πριν τις στρατιωτικές επεμβάσεις, που έχουν ανατρέψει όλη την ισορροπία (και τη μουσική ανάμεσα σε άλλα) της περιοχής. Ο ίδιος, έχοντας ζήσει και αυτός στις ιδιότυπες κολεκτίβες των kibbutz, μαζί με Άραβες βεδουίνους, έχει από παλιά στρατευθεί στη σύσφιξη των σχέσεων Αράβων και Εβραίων, ένα όνειρο που ελπίζουμε ότι δεν θα χαθεί μετά απ΄ τη γενοκτονία στη Γάζα, που ακολούθησε ως ακραία και μάλλον ανισοβαρής αντίδραση τις ακραίες ισλαμιστικές επιθέσεις, μεταξύ άλλων και στο φεστιβάλ ηλεκτρονικής μουσικής ενότητας και αγάπης Supernova στην έρημο Negev και σε kibbutz του Ισραήλ. Ο Yair Dalal εξάλλου είχε αφιερώσει τραγούδι του για το Νόμπελ Ειρήνης το 1994 που είχε δοθεί στους Γιασέρ Αραφάτ, Σιμόν Πέρες και Γιτζάκ Ράμπιν. Αναπολούμε πλέον αυτές τις στιγμές, καθώς θυμόμαστε τη δολοφονία του τελευταίου από Εβραίο εξτρεμιστή λίγο μετά τις συμφωνίες του Όσλο. Πάντως, οι διαμαρτυρίες των αμερικάνικων πανεπιστημίων μας παρηγορούν και μας θυμίζουν ξανά, 50 και πλέον χρόνια μετά, τον πόλεμο στο Βιετνάμ. Ας ελπίσουμε ότι η κοσμογονία της μουσικής τότε θα επαναληφθεί και σήμερα, παρά τους κακούς οιωνούς.

Κλείνουμε το αφιέρωμα με μια πιθανή παρεκτροπή, τη Bettina Maureen Ji. Μεγάλωσε Συρία και Γερμανία, τώρα μοιράζει το χρόνο της μεταξύ Αμερικής και Χαβάης, ως shamanic practitioner – music healer, πιθανή απατεώνισσα δηλαδή, που όμως εδώ σε συνεργασία της με τον Ιρανό Narayan Dass από το Σαν Φρανσίσκο, παραδίδουν μαθήματα αγαλλίασης ψυχής.

Θα ακολουθήσει το β΄ μέρος, προχωρώντας προς τον Καύκασο, το άλλο σύνορο αυτού του πολιτισμού. Είναι η σειρά των πνευστών πλέον, με το ney και το duduk να κυριαρχούν. Οι αρχαίοι λαοί της Μεσοποταμίας θεωρούσαν τα όργανα αυτά, φτιαγμένα από καλάμι, ότι έρχονταν κατευθείαν από τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, από την ίδια του την ψυχή. Τα θεωρούσαν δε θλιβερά και τα χρησιμοποιούσαν είτε σε κηδείες, είτε σε νανούρισμα.

Για εμάς όμως είναι βάλσαμο ψυχής και επαφή με το θείο, αν υπάρχει, πάντα, βέβαια. Η συνέχεια σε τόνους μινόρε πλέον, ιδίως στο γ’ μέρος του αφιερώματος στη Μέση Ανατολή, με τη Μικρασία και τον Πόντο. Πλησιάζουμε σιγά – σιγά και επικίνδυνα τις πολύ κοντινές ρίζες μας.