Γ' Μέρος: Μικρασία – Πόντος (Anatolia – Karadeniz)

Ξεκινάμε το τρίτο μέρος του αφιερώματος στη Μέση Ανατολή και πάλι με εννοιολογικές διευκρινίσεις. Μιλάμε κυρίως για τον χώρο της σημερινής Τουρκίας, που δύσκολα κάποιος θα τον χαρακτήριζε Μέση Ανατολή, τουλάχιστον με την καθιερωμένη δυτική έννοια. Η Τουρκία, ή αυτός ο ευρύτερος χώρος της Μικρασίας ή Ανατολίας, είναι ο χώρος όπου η Ανατολή συνάντησε τη Δύση, τη νίκησε, επεκτάθηκε, για να επανέλθει η Ευρώπη, να νικήσει αυτή με τη σειρά της, να διαλύσει την Οθωμανική Αυτοκρατορία και να έχουμε σήμερα τη χώρα αυτή, την Τουρκία, η οποία παρότι ανήκει στην Ανατολή, κοιτάζει συνεχώς προς τη Δύση.

Μιλάμε για την περιοχή της Ανατολίας, στα βάθη της Μικρασίας όπως την ονομάζουμε εμείς, παρότι ο συγκεκριμένος όρος (Minor Asia) χρησιμοποιείται μάλλον περιστασιακά. Μιλάμε και για τον Πόντο ή Karadeniz (Μαύρη Θάλασσα) όπως τον αποκαλούν οι γείτονες, που ξεκινά από την αρχαία και νέα Σινώπη και φθάνει έως τον Καύκασο, στα παράλια της Ανατολίας.

Μιλάμε για το τούρκικο έθνος όπως σχηματίστηκε πριν 100 περίπου χρόνια, που κουβαλάει όμως πίσω του την παράδοση των Σελτζούκων Τούρκων που νίκησαν στη μάχη του Ματζικέρτ το 1071 και εγκαθίδρυσαν την τουρκο-περσική παράδοση, έναν πολιτισμό που επεκτάθηκε από τη Μικρασία, το Ιράν, το Αφγανιστάν, το Ουζμπεκιστάν, το Τουρκμενιστάν, το Τατζικιστάν και εν μέρει το Κιργιζιστάν και το Καζακστάν (την περιοχή του Τουρκεστάν) έως το Πακιστάν. Έναν πολιτισμό ισλαμικό, με στοιχεία τόσο του μακραίωνου περσικού πολιτισμού, όσο και των τουρκικών και μογγολικών φύλων που επέδραμαν από τις περιοχές της σημερινής Βορειοδυτικής Κίνας.

Έναν πολιτισμό ο οποίος μετεξελίχθηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία για να επεκταθεί μετά την κατάκτηση της βασιλεύουσας Κωνσταντινούπολης στη Ρουμελία, το χώρο της σημερινής Βαλκανικής που περιλαμβάνει βέβαια και τη χώρα μας. Έναν πολιτισμό πολυεθνικό που άντεξε έως την επέλαση της Ευρώπης και το άνοιγμα των νέων εμπορικών θαλάσσιων κυρίως δρόμων προς την Ινδία και την Κίνα. Έναν πολιτισμό με πολλές αραβικές επιρροές, οι οποίες όμως δεν κατίσχυσαν, πέρα από τη θρησκεία που του κληροδότησε.

Όπως διαμορφώνεται σήμερα ο πολιτισμός αυτός, και η μουσική μέσα σε αυτόν, είναι αποτέλεσμα του τουρκικού εθνικού κινήματος, του κινήματος που έδιωξε τους Ελληνες από τα παράλια της Μικρασίας και τον Πόντο, που προκάλεσε τη γενοκτονία των Αρμενίων και που κατέστειλε τις εξεγέρσεις των Κούρδων που συνεχίζει να καταπιέζει έως σήμερα. Παρά ταύτα ας βγάλουμε τις παρωπίδες. Για τη σημερινή Τουρκία, η Μικρασιατική Καταστροφή ήταν ο Πόλεμος της Τουρκικής Ανεξαρτησίας και η καταστροφή της Σμύρνης η τελευταία πράξη αυτού του πολέμου, ενώ, από την άλλη, η ίδια καταστροφή έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του σύγχρονου ελληνικού κράτους μέσω της μικρασιάτικης και ποντιακής προσφυγιάς.

Εμείς κληρονομήσαμε το ρεμπέτικο και πιθανόν μεγάλο μέρος της σημερινής μας λαϊκής παράδοσης, οι Τούρκοι, παραδόξως ως νικητές, κληρονόμησαν τη Δύση, που μέχρι τότε περιοριζόταν μόνο στα παράλια της Μικρασίας και τις αστικές περιοχές της Κωνσταντινούπολης (Istanbul), της Σμύρνης (Izmir) και της Προύσας (Bursa) απ΄ όπου εκδιώχθηκαν οι Ελληνες. Ο Τούρκος εθνάρχης Κεμάλ Ατατούρκ πήγε την πρωτεύουσα για συμβολικούς λόγους στην Άγκυρα, στην καρδιά της Ανατολίας, ποτέ όμως δεν ξεπεράστηκε η αίγλη και η μεγαλοπρέπεια της Κωνσταντινούπολης, που στέκει, εκεί, πραγματικό σταυροδρόμι πολιτισμών.

Δυτικοποίηση και Τουρκισμός

Έκτοτε η Τουρκία, και δη η Ανατολία, κουβαλάει μια βασική αντίθεση. Για να σταθεί το τουρκικό έθνος στράφηκε στη Δύση, αποκήρυξε το θρησκευτικό του χαρακτήρα, διακηρύσσοντας τον κοσμικό του χαρακτήρα. Υιοθέτησε νέο δυτικότροπο αλφάβητο, υιοθέτησε το Γρηγοριανό ημερολόγιο, απαγόρευσε τις οθωμανικές παραδόσεις, απαγόρευσε τους τεκέδες και όλους τους χώρους συνάθροισης των μυστικιστικών αιρέσεων – κινημάτων (Αλεβιτών, Μπεκτασήδων, Μεβλεβή) που είχαν διαμορφωθεί ανά τους αιώνες και εκδίωξε και καταπίεσε καθετί που θα απειλούσε τη σταθερότητά του (όπως κυρίως τους Κούρδους, τους Αρμένιους και τις μικρότερες εθνότητες – φυλές που έως τότε ζούσαν στην περιοχή της Ανατολίας).

Αλά Τούρκα ή Αλά Φράγκα, όπως ο βασικός διαχωρισμός των τουαλετών που δίχασε όχι μόνο την Τουρκία, αλλά και όλη τη Ρουμελία. Μέσα σε αυτόν τον διχασμό γεννήθηκε και ο τουρκικός εθνικισμός. Ο βασικός ιδεολογικός εκπρόσωπος του νέου τουρκικού έθνους, ο Ziya Gökalp, που διακήρυξε τις αρχές του Τουρκισμού τη χρονιά ίδρυσης της Τουρκικής Δημοκρατίας (1923) και επηρέασε όσο κανένας άλλος τη διαμόρφωση της σημερινής του ιδεολογίας, φέρει κι αυτός μέσα του τον διχασμό της Ανατολίας. Καταγόμενος από το Ντιγιάρμπακιρ, την πιο κουρδική ίσως πόλη της Ανατολίας με μεγάλες αραβικές επιρροές, αποκήρυξε τη φερόμενη καταγωγή του από Κούρδισσα μητέρα και Σύριο Τουρκμένο πατέρα, γραφειοκράτη στο οθωμανικό σύστημα, για να υιοθετήσει τη νέα τουρκική ιδεολογία: «Έμαθα από τις σπουδές μου», γράφει «ότι η εθνικότητα, περισσότερο από την καταγωγή, βασίζεται στην ανατροφή». Έτσι διακήρυξε την ιδέα του Παντουρκισμού ή Τουρανισμού που περιλαμβάνει όλους τους τουρκικούς πληθυσμούς της παλαιάς τουρκο-περσικής παράδοσης. Είναι η γλώσσα, η ισλαμική θρησκεία που την κράτησε ως στοιχείο παράδοσης, αλλά και η επιρροή του Δυτικού πολιτισμού που φτιάχνει τη σύγχρονη Τουρκία. Και είναι η ιδέα της αλληλεγγύης (στοιχείο της παράδοσης των Σούφι και του Ισλάμ), παρά ο φιλελευθερισμός, που πρέπει να διέπει την Τουρκοσύνη, κατά τον Ziya Gökalp.

Δική του ιδέα επίσης ήταν η απαγόρευση της οθωμανικής μουσικής που επήλθε με κρατικό διάταγμα, που ακολούθησε την ίδρυση του νέου κράτους και επέβαλλε την ακρόαση της δυτικής μουσικής. Ιδρύθηκαν ωδεία, χρίστηκαν εθνικοί συνθέτες που θα επέβαλλαν τη δυτική μουσική παράδοση (όπως οι Γάλλοι γλωσσολόγοι που υλοποίησαν το τεράστιο έργο του μετασχηματισμού της παλαιάς οθωμανικής γλώσσας στη νέα τουρκική). Μόνο που η μουσική είναι μάλλον πιο αυτόνομη. Ακολουθεί τους δικούς της κανόνες.

Διαφορετικές πολιτισμικές – εθνοτικές και θρησκευτικές ταυτότητες

Απαγορεύτηκε βέβαια η οθωμανική μουσική αλλά ταυτόχρονα, κατά έναν πάλι παράδοξο τρόπο, καταγράφηκε η παραδοσιακή τουρκική μουσική (ότι κι αν σημαίνει και όπως - και αν - μπορεί να διαφοροποιηθεί αυτή από την οθωμανική παράδοση) για να διατηρηθεί έως σήμερα. Κι η παραδοσιακή τουρκική μουσική είναι μία σύνθεση των διαφορετικών πολιτισμών και κινημάτων στο χώρο της Ανατολίας.

Πρώτα απ΄ όλες οι θρησκευτικές αιρέσεις ή μάλλον, περισσότερο, τα θρησκευτικά κινήματα. Η μεγάλη παράδοση του Αλεβισμού, αίρεση που προήλθε από τα τάγματα των Σούφι, με στοιχεία της σιιτικής παράδοσης, διάσπαρτη σε όλα τα βάθη της Ανατολίας. Μαζί με το τάγμα των Μπεκτασήδων, ακόμη ένα τάγμα των Σούφι (το τάγμα των πάλαι ποτέ Γενίτσαρων) που επικράτησε μετέπειτα ιδίως στην Αλβανία και στην ευρύτερη βαλκανική χερσόνησο, αποτελούν περισσότερο ένα ενιαίο κίνημα μέσα στον κόσμο του τουρκικού ισλαμισμού. Ένα κίνημα κοσμικό κατά βάση, που διακηρύσσει την αγάπη, τον σεβασμό και την ανεκτικότητα απέναντι στις άλλες θρησκείες και εθνικές ομάδες. Ένα κίνημα που η λατρεία του αναπτύσσεται σε χώρους συναθροίσεων (cemevi ή tekkes) και όχι σε χώρους λατρείας. Ένα κίνημα, όπου η μουσική και οι εκδηλώσεις του είναι πιο σημαντικές από τις θρησκευτικές τελετές. Από τις επιρροές των Σούφι, ο χορός Semah ή Sama που φέρνει τον κόσμο να χορεύει κυκλικά, σαν τους πλανήτες γύρω από τον ήλιο. Παράπλευρη περίπτωση και αυτή του τάγματος των Μεβλεβή που ιδρύθηκε από τον Ρούμι, που είδαμε στο προηγούμενο αφιέρωμά μας και οι σύγχρονοι χοροί των στροβιλιζόμενων δερβίσηδων, που κάποιος σήμερα μπορεί να δει στην Τουρκία ως τουριστική ατραξιόν, αλλά που είναι βαθιά ριζωμένοι στην τουρκική παράδοση.

Κι ακόμη οι εθνότητες που παλεύουν να διατηρήσουν την ταυτότητά τους, υπό τις συνεχείς απαγορεύσεις της επικράτησης του τουρκικού εθνικισμού. Κυρίως οι Κούρδοι, πληθυσμός που κατοικεί στα βάθη της Ανατολίας, αλλά και σε όλο τον ορεινό κατά βάση χώρο από τη Βόρεια Συρία και το Ιράκ έως και το Ιράν, πριν ίσως την έλευση των τουρκικών φύλων. Πληθυσμός κυρίως βουνίσιος και αγροτικός, με τη δική του γλώσσα, Αλεβίτες κατά βάση, που δεν κατάφερε ποτέ να βρει τον δικό του εθνικό χώρο. Εξεγείρεται, παλεύει, αλλά δεν κατόρθωσε ποτέ να δημιουργήσει το δικό του κράτος, πλην ίσως της αυτόνομης περιοχής του βορείου Ιράκ, προϊόν της σύγχρονης δυτικής επέμβασης, και της βόρειας Συρίας, προϊόν της αντίστασης στον ισλαμικό φονταμενταλισμό (ποιος δεν θυμάται τις πολεμίστριες του Κομπάνι). Και οι Αρμένιοι, που παρότι εκδιώχθηκαν από τα βάθη της Ανατολίας, λίγο πριν την ίδρυση του νέου Τουρκικού κράτους, παρόλα αυτά έχουν διεισδύσει, όπως και οι Εβραίοι, σε όλες τις αστικές περιοχές της σύγχρονης Τουρκίας.

Και ο Πόντος, αυτό το ιδιότυπο αμάλγαμα πληθυσμών, γλωσσών και πολιτισμών, όπου η φυσική του απομόνωση από την Τουρκία και η γειτνίασή του με τον Καύκασο, ενίοτε δημιουργεί τη δική του εθνική, αλλά και μουσική ταυτότητα, αποδεκτή παρόλα αυτά από το σύγχρονο τουρκικό έθνος.

Arabesk

Κι όλα αυτά μαζί με τη Δύση που επιβλήθηκε ενίοτε και δια της βίας. Είδαμε προηγουμένως ότι τη δεκαετία του ‘30 έγινε μια μεγάλη προσπάθεια να δυτικοποιηθεί όλη η τουρκική μουσική με την είσοδο μεγάλων ορχηστρών και της κλασικής δυτικής πολυφωνικής αρμονίας. Όμως η παράδοση αντιστάθηκε. Τα ραδιόφωνα δεν έπαιζαν πλέον την κλασική παραδοσιακή μουσική και ο κόσμος στράφηκε στα ραδιόφωνα του Καϊρου κυρίως, ακούγοντας αραβική μουσική, πλησιέστερη στην παλαιά οθωμανική ή τουρκική μουσική, μέσω των μουσικών δρόμων (μακάμ ή ταξίμ). Μαζί με την αστικοποίηση, που ακολούθησε μορφές παρεμφερείς με αυτές της Ελλάδας, όπως τα περίφημα gecekondu, τους αυθαίρετους μαχαλάδες που σηκώνονταν μέσα στη νύχτα στις παρυφές των πόλεων, και τη μετανάστευση από τα βάθη της Ανατολίας, δημιουργήθηκε το νέο λαϊκό είδος, το Arabesk (δείτε εδώ ένα εξαιρετικό ντοκιμαντέρ για τη γένεση του είδους). Αν βρίσκαμε αναλογίες με τα καθ΄ημάς θα λέγαμε ότι είναι η παραγνωρισμένη λαϊκή μουσική των 70s που οδήγησε στο καθ΄ημάς σκυλάδικο, τόσο περιφρονημένο, αλλά και τόσο λαϊκό. Κλάψα, πόνος, μονοφωνία, και ταξίμια. Κυριάρχησε τη δεκαετία του ‘80, αφού προηγουμένως είχε ξεκινήσει μαζί με το άλλο πρωτόγνωρο είδος που απεικόνισε με τον καλύτερο τρόπο τον διχασμό της Τουρκίας, το περίφημο Anadolu, που ενσωμάτωσε με ένα μοναδικό τρόπο τις δυτικές επιρροές της ροκ μουσικής με την παραδοσιακή μουσική.

Ο δρόμος μας έφερε, κι εκεί που λέγαμε ότι θα σταματήσουμε αυτά τα μουσικά ταξίδια, δεν μπορούμε παρά να συνεχίσουμε με ακόμη τουλάχιστον δύο αφιερώματα στην Anadolu, το μοναδικό αυτό ίσως είδος στον κόσμο, όπου η δυτική μουσική έγινε κτήμα και μετουσιώθηκε σε μια σύγχρονη ποπ εκδοχή της τουρκικής παραδοσιακής μουσικής.

Türkü

Αλλά, σε αυτό το αφιέρωμα εδώ, παραμένουμε στην κλασική παραδοσιακή μουσική της Τουρκίας, σε σύγχρονες όμως ως επί το πλείστον εκτελέσεις. Τι ακούμε; Πάλι με αναλογία από τα καθ΄ημάς θα λέγαμε έντεχνο παραδοσιακό. Οι Τούρκοι δεν χρειάζονται τέτοιες διαφοροποιήσεις. Η δυτική μουσική τους επιβλήθηκε από τα πάνω, την ενσωμάτωσαν, την απορρόφησαν και πλέον αυτό που ακούμε είναι Türkü, όπως το τραγούδησε, βλέποντάς το από τη μεριά της Anadolu, ο Erkin Koray στο “Elektronik Türküler”, έναν από τους καθοριστικούς δίσκους του είδους.

Ακούμε κυρίως bağlama ή saz και kemençe (καθ΄ ημάς ποντιακή λύρα), όργανα κατεξοχήν βγαλμένα από την τουρκο – περσική παράδοση, μαζί με πνευστά από την παράδοση των Σούφι (ney) και της Μέσης Ανατολής, ή όργανα από την ευρύτερη λαϊκή παράδοση και του ευρύτερου βαλκανικού χώρου, όπως το kaval (είδος φλογέρας, όπως η ηπειρώτικη τζαμάρα), ο ζουρνάς (zurna) και το νταούλι (davul).

Αşık

Το bağlama ή saz ανήκει στην παράδοση των περιπλανώμενων μουσικών (aşık) που έπαιζαν σε γάμους, γιορτές και μικρές ή μεγάλες μαζώξεις. Γνωστή και θρυλική μορφή στη σύγχρονη Τουρκία, ο Âşık Veysel, σύγχρονος και αυτός της διαμόρφωσης του τουρκικού έθνους τη δεκαετία του ‘20 και του ‘30, όταν έγινε ευρύτερα γνωστός. Τυφλός από μικρός από ευλογιά που θέριζε στα τέλη του 19ου – αρχές 20ου αιώνα, από αλεβίτικη οικογένεια, ενσάρκωσε όσο κανένας άλλος το θρύλο του ασίκη μουσικού – ποιητή που τραγουδά για την αγάπη (aşık σημαίνει ερωτευμένος). Η ζωή του Âşık Veysel παραμένει θρύλος στην Τουρκία (δείτε τον εδώ, λίγο πριν το θάνατό του σε εκπομπή της τουρκικής τηλεόρασης) και επηρέασε όσο κανένας άλλος σύγχρονους μουσικούς, όπως πολλούς πρωτεργάτες της Anadolu (Selda Bağcan, Barış Manço, Fikret Kızılok, ο τελευταίος μάλιστα ταξιδεύοντας από την Κωνσταντινούπολη στο μακρινό Sivas της Ανατολίας για να τον συναντήσει και να διδαχθεί από αυτόν στις αρχές των 70s).

Στην ίδια παράδοση κι ο νεότερος Neset Ertas, επίσης από το Kirsehir στο κέντρο της Ανατολίας, γιος επιφανούς aşık (του Muharrem Ertas), ο οποίος ακολούθησε την τύχη πολλών μουσικών που ξενιτεύτηκαν κάπου εκεί στη δεκαετία του ‘70, όταν άλλαζαν μάλλον τα πάντα γύρω από τη μουσική. Γνωστός στην αρχή, αλλά όχι διάσημος, κάποια στιγμή παρέλυσαν τα χέρια του κι έτσι αναγκάστηκε το 1978 να φύγει για τη Γερμανία. Επέστρεψε το 2000 στην Τουρκία, όπου έγινε δεκτός με ενθουσιασμό για να καταλήξει και αυτός ως ένας ακόμη θρύλος της Türkü και να αναγνωρισθεί εν ζωή από την UNESCO ως ζωντανός πολιτιστικός θησαυρός. Τον ακούμε στη συλλογή μας στο ‘Ah Yalan Dünya’ (Αχ βρε κόσμε ψεύτικε).

Πόντος (Karadeniz)

Αν η μουσική της Ανατολίας είναι λίγο θλιβερή, η μουσική του Πόντου είναι μάλλον πιο ζωηρή και πομπώδης. Το γνωρίζουμε από τα δικά μας ποντιακά τραγούδια, που μάλλον καθόλου δεν διαφέρουν από τούτα που ακούμε και εδώ. Βέβαια η μορφή που κυριάρχησε ως άλλος θρύλος, στα χρόνια των 90s και 00s είναι αυτή του Kazim Koyuncu, ως μοναχικός θλιμμένος τροβαδούρος. Παρότι Λαζός την καταγωγή, απόγονος δηλαδή μιας φυλής από την αρχαία Κολχίδα στην άκρη του σημερινού Πόντου, που τραγούδησε στη γλώσσα του και σε άλλες γλώσσες της περιοχής του Καυκάσου – απαγορευμένα καταρχήν πράγματα για ένα έθνος που πασχίζει για την ομοιογένειά του - αγαπήθηκε όσο λίγοι. Ακτιβιστής – επαναστάτης, πέθανε άδοξα κι αυτός στην ηλικία που πεθαίνουν οι θρύλοι, 33 ετών, για να κλάψει όλος ο Πόντος και όλη η Τουρκία.

Η πολιτική

Ανήσυχη και η άλλη μεγάλη προσωπικότητα που συμμετείχε κι αυτή στο κίνημα της Anadolu, η Selda Bağcan. Από πατέρα από τη Μπίτολα της σημερινής Βόρειας Μακεδονίας και μητέρα Τατάρα από την Κριμαία, γεννημένη και μεγαλωμένη στα βάθη της Ανατολίας, δεν θα μπορούσε παρά να κουβαλά μέσα της την τουρκοσύνη. Την πολύπαθη δεκαετία του ‘70 που ο κόσμος, και η Τουρκία, έβραζε με τα πολιτικά κινήματα, η Selda Bağcan τραγούδησε πολιτικό τραγούδι, αλλά στην ιστορία θα μείνει μάλλον με την ερμηνεία παραδοσιακών τραγουδιών. Εδώ στο παλαιό, μάλλον οθωμανικό τραγούδι ‘Gesi Bağları’, που έγινε επίσης γνωστό και από τον Barış Manço, στις αρχές των 70s. Στις αρχές των 80s, μετά το τελευταίο πραξικόπημα, που οδήγησε στη μεγάλη δίωξη του κουρδικού κινήματος, αλλά και τη σίγαση του κινήματος της Anadolu, η Selda Bağcan φυλακίστηκε τρεις φορές.

Από τα μέσα και μετά της δεκαετίας, με τη φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος, συνέχισε και αυτή το τραγούδι, ενώ εμφανίστηκαν και άλλες μορφές του πολιτικού τραγουδιού (όπως ο γνωστός και σε εμάς από τη συνεργασία του με το Μίκη Θεοδωράκη Zülfü Livaneli) που ενίοτε, και πολλές φορές με αντιφάσεις, ενσάρκωναν τον πολιτικό φιλελευθερισμό, μαζί με την υποστήριξη του κουρδικού ζητήματος, τον περιβαλλοντικό ακτιβισμό αλλά και τον αλεβισμό, κύριο πολιτικό αλλά και πολιτιστικό κίνημα ενάντια στον κατεστημένο σουνιτικό ισλαμισμό της Τουρκίας, ο οποίος είναι ενίοτε δυσανεκτικός σε οποιαδήποτε αλλαγή. Χαρακτηριστική ιστορική στιγμή αυτής της δυσανεξίας η σφαγή στο Sivas της Ανατολίας το 1993 (Sivas massacre), όταν, σε μια μεγάλη μάζωξη Αλεβιτών διανοουμένων, καλλιτεχνών και πολιτικών, όχλος έβαλε φωτιά στο ξενοδοχείο που είχαν συγκεντρωθεί. Στη συλλογή εδώ ο Hasret Sukru Gültekin, που πέθανε στη σύγχρονη αυτή τραγωδία της Τουρκίας κι ο Arif Sağ που επέζησε αυτής.

Οι πολιτικές αντιδράσεις, οι απόπειρες να αλλάξει κάποιος ή κάποια την τουρκική παράδοση, να τραγουδήσει ακόμη στα κουρδικά, να δηλώσει τυχόν την ΛΟΑΤΚΙ ταυτότητά του, κατά περιόδους απελευθερώνονται και κατά περιόδους καταπιέζονται. Το 2005 ο περίφημος σκηνοθέτης Φατίχ Ακίν αποτύπωσε τον ήχο της Πόλης στο ‘Crossing the Bridge’. Ήταν η στιγμή ίσως που η Τουρκία περνούσε σε φάση φιλελευθεροποίησης που έφθασε στο αποκορύφωμά της το 2014 με το κίνημα του Γκεζί Παρκί.

Ακολούθησε το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016 με την επαναφορά μιας Τουρκίας που κλείνεται στον εαυτό της και την παράδοσή της. Φοβική απέναντι σε καθετί που μπορεί να κλονίσει την ισορροπία της και την ιδιότυπη θέση της ανάμεσα σε ένα ισλαμικό φανατισμό που κερδίζει έδαφος στις χώρες της τουρκο - περσικής παράδοσης (το Ιράν και το Αφγανιστάν κατά κύριο λόγο), τον αραβικό κόσμο που ποτέ δεν ακολούθησε, πέρα από το περίφημο Arabesk και τη Δύση που παρότι την αγάπησε, η παράδοσή της την κρατά μακριά. Κι απ΄ την άλλη η Ρωσία, ακόμη μια δεσποτεία, που τη χωρίζει η Μαύρη Θάλασσα και ο Καύκασος.

Είναι η Τουρκία χώρα της Δύσης και της Ευρώπης; Ας το δούμε μαζί με την Anadolu στα επόμενα αφιερώματα, πριν διαβούμε το Αιγαίο για την Ελλάδα, που δεν ξέρω αν θα το κάνουμε ποτέ.

Η συλλογή ξεκινά με τον Kaan Boşnak. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της σύγχρονης Anadolu του ηλεκτρικού bağlama. Σύγχρονο παραδοσιακό, έντεχνο παρά ταύτα.

Ακολουθεί ο Emre Sertkaya σε ένα από τα τραγούδια του Âşık Veysel. Είπαμε, η επιρροή αυτού του τυφλού θρύλου είναι καθοριστική στη σύγχρονη τουρκική μουσική, έτσι ώστε να τραγουδιέται και στις εκπομπές μουσικών ταλέντων, απ΄ όπου ξεπήδησε το φιντανάκι αυτό.

Τρίτο στη σειρά το “Αμάν ντόκτορ” από τη σύγχρονη Anadolu τραγουδίστρια Gaye Su Akyol. Δεν ξέρω αν το έμαθε από προηγούμενες εκτελέσεις Τούρκων καλλιτεχνών ή από τη Χάρις Αλεξίου που το έκανε μεγάλη επιτυχία το 1976. Ξέρετε, στα τουρκικά δισκάδικα, η ελληνική λαϊκή (και κυρίως αυτή που ονομάστηκε έντεχνη) μουσική, κυρίως από τα 70s και μετά, ως ένα άλλο Arabesk, ήταν ένας ολόκληρος διάδρομος με Νταλάρα, Αλεξίου, Μητροπάνο, Γλυκερία, αλλά ακόμη και Μάλαμα και Αλκίνοο Ιωαννίδη.

Ακολουθεί ο Πόντος από μια σύγχρονη σύμπραξη του νεότερου Anadolu καλλιτέχνη Sinan Kaynakçı (ως Pinhani) με το ποντιακό τρίο Yayla Trio. Οι Pinhani εξάλλου, είχαν πριν λίγα χρόνια παίξει, μεταξύ άλλων, και ποντιακά τραγούδια στην ελληνική γλώσσα, στο δίσκο με τον χαρακτηριστικό τίτλο “On Türkü” (Δέκα Türkü) και μέσα σε αυτά και το “Της τρίχας το γεφύρι”.

Στη συνέχεια ο Kazim Koyuncu με τη Şevval Sam (ηθοποιός – τηλεοπτική προσωπικότητα, κόρη της Leman Sam – ακτιβίστριας και τραγουδίστριας του Arabesk), σε άλλο κλασικό ποντιακό τραγούδι.

Ακολουθούν δύο τραγούδια που θα μπορούσαν να μπουν στα προηγούμενα αφιερώματα της Μέσης Ανατολής, καθώς ακολουθούν την πέρσικη και κούρδικη παράδοση. Η Περσίδα Zohreh Jooya στο κλασικό “Ayışığında” (Φεγγαρόφως) που έγινε διάσημο από τη μεγάλη μεταπολεμική Αζέρα τραγουδίστρια Nermine Memmedova και στη συνέχεια το γερμανοκουρδικό γυναικείο σχήμα των Roya. Και τα δύο μουσικά σχήματα εγκατεστημένα στη Βιέννη, από παλιά την πόλη που έφθανε με διάφορους δρόμους η Ανατολή. Εξάλλου λίγο έξω από τα τείχη της σταμάτησε η επέλαση των Οθωμανών στην Ευρώπη.

Στη συνέχεια η παράδοση του ney και των Σούφι. Σύγχρονο σχήμα σχεδόν οι Yansimalar, εδώ από τον περίφημο δίσκο τους “Pervane” του 2004 στην περίφημη Kalan Musik. Αξίζει μια στάση και μια εκτενέστερη αναφορά σε αυτή την εταιρία που αντιπάλεψε, από την ίδρυσή της το 1991 έως το 2002, αντιδράσεις και απαγορεύσεις για να φθάσει πλέον να έχει καθιερωθεί στη συλλογή και καταγραφή παραδοσιακής τουρκικής μουσικής σε κάθε γλώσσα και απόχρωση, δίνοντας βήμα σε πολλούς από τους καλλιτέχνες που σταχυολογούνται και εδώ, όπως και σε πολλούς αμιγώς πολιτικοποιημένους καλλιτέχνες, όπως τη στρατευμένη κολεκτίβα των Grup Yorum. Ιδρυτής της ο Hasan Saltid, από Τουρκμένο πατέρα και Κούρδισσα, της φυλής Zaza, μητέρα. Βαθιά ανατολή, αλλά με ανοικτά μυαλά, σεβασμό και αγάπη σε αυτό που παρουσιάζει.

Ακολουθεί ο διάσημος Omar Faruk Tekbilek που είδαμε και στα δύο προηγούμενα αφιερώματα, εδώ από το δίσκο “Whirling” του 1994, σπονδή στους Μεβλεβή δερβίσηδες. Από την ίδια σχολή των Σούφι Μεβλεβή και ο Kudsi Erguner, απ’ το Ντιγιάρμπακιρ, που ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την κλασική οθωμανική μουσική, εδώ στο περίφημο “Gamzedeyim Deva Bulmam”, που έγινε και αυτό γνωστό, μεταξύ άλλων, από τον Barış Manço. Το κομμάτι είναι σύνθεση του θρυλικού Tayos Efendi, Αρμένιου στην Κωνσταντινούπολη του 19ου αιώνα, δεξιοτέχνη στο kanun (κανονάκι) και μετέπειτα στο βιολί, που άφησε βαριά κληρονομιά στην κλασική οθωμανική και μετέπειτα τούρκικη μουσική.

Ακολουθεί ένα μπουκέτο από τους κορυφαίους της Anadolu. Ο πολυαναφερθείς ήδη Barış Manço, εδώ ίσως στο γνωστότερο κομμάτι του “Dağlar Dağlar”, η προαναφερθείσα Selda Bağcan, και ο επίσης αναφερθείς Fikret Kızılok στο γνωστότερο κι αυτός ίσως κομμάτι του “Gönül”. Οι ρίζες της ανατολίτικης μουσικής είναι εμφανείς και σε αυτούς τους θιασώτες της ποπ – ροκ δυτικής μουσικής. Ανάμεσά τους δε η Kalben, σύγχρονη νέα, μάλλον έντεχνη, ποπ τραγουδίστρια, εδώ σ΄ένα θρυλικό κομμάτι ενός από τους μεγαλύτερους της Arabesk, του İbrahim Tatlıses.

Βρίσκονται επίσης εδώ ως εκπρόσωποι της νέας γενιάς η Deniz Tekin από τη Σμύρνη αλλά μεγαλωμένη κι αυτή στα βάθη της Ανατολίας, όσο και η Deniz Toprak, με κούρδικες και αραβικές ρίζες, η νεαρή Merve Yavuz, η Yasemin Yildiz, οι λίγο παλαιότερες τραγουδίστριες, αλλά και δεξιοτέχνισσες του bağlama, Ayfer Vardar και Özlem Özdil με συνεργασίες με κορυφαίους της τούρκικης μουσικής (όπως το Musa Eroğlu που δε χώρεσε στην παρούσα συλλογή), όσο και ο Cengiz Özkan, επίσης δεξιοτέχνης του bağlama (από τον κατάλογο της Kalan και αυτός).

Κι απ΄ την άλλη, σύγχρονοι επίσης εκπρόσωποι του Πόντου, όπως ο Resul Dindar, που δημιούργησε τους Karmate (επίσης από τον κατάλογο της Kalan), που παλεύουν να διατηρήσουν τις γλώσσες και τις κουλτούρες της περιοχής έως τον Καύκασο, οι έντεχνοι İmera όπως και ο Ekin Uzunlar, σύγχρονος διάσημος τραγουδιστής στις μεγάλες πίστες της Κωνσταντινούπολης. Στη συλλογή μας εδώ, ο ίδιος με την επίσης νέα τραγουδίστρια İrem Güral στο “Firuze” της θρυλικής ποπ Τουρκάλας τραγουδίστριας Sezen Aksu. Ο ίδιος έχει παίξει και με τον Ματθαίο Τσαχουρίδη και είναι ίσως ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα της αποδοχής της ποντιακής μουσικής στη σύγχρονη τουρκική μουσική (εξάλλου κι εδώ στη συλλογή η Özlem Özdil, η Sabahat Akkiraz όσο και η Ayfer Vardar υιοθετούν ποντιακές φόρμες, ενώ η Πόντια Yasemin Yildiz τραγουδάει ένα μάλλον καθαρόαιμο Türkü, αν υπάρχουν και έχουν νόημα αυτές οι διαφορές).

Από τη συλλογή δεν μπορούν να λείπουν οι Κούρδοι και οι Κούρδισσες, παρότι δύο σπουδαίους εκπροσώπους είχαμε δει ήδη στο πρώτο αφιέρωμα στη Μέση Ανατολή, την Aynur Dogan από τον κατάλογο της Kalan, και τον επίσης πολύ γνωστό στην Τουρκία, με διάφορες επίσης απαγορεύσεις στο ενεργητικό του, Mem Ararat. Στη συλλογή εδώ οι Grup Abdal επίσης από τον κατάλογο της Kalan, ενώ βέβαια οι διαφορές κούρδικης – τουρκικής μουσικής είναι δυσδιάκριτες. Χαρακτηριστικές οι περιπτώσεις των κορυφαίων του Arabesk με επιμέρους κουρδική καταγωγή Ahmet Kaya και İbrahim Tatlıses όσο και οι αντιδράσεις, ακόμη και διώξεις, στις απόπειρές τους να τραγουδήσουν στα κουρδικά.

Πλησιάζοντας προς το τέλος της συλλογής μας, δύο γνωστοί καλλιτέχνες των 80s, ο Arif Sağ και η Sabahat Akkiraz, που προέρχονται μεν από την παράδοση του Arabesk, όπου όμως πλησίασαν την παραδοσιακή τουρκική μουσική, όσο κανένας άλλος. Υπήρξαν δε και οι δύο, όπως κι ο Zülfü Livaneli, που μνημονεύσαμε παραπάνω, βουλευτές στην τουρκική βουλή σε κόμματα της κεμαλικής παράδοσης. Απογοητεύτηκαν μάλλον με την εξέλιξη των πραγμάτων και αφοσιώθηκαν όλοι και όλες στη μουσική και στη συγγραφική του δραστηριότητα ο τρίτος. Είπαμε, η Τουρκία αμφιταλαντεύεται ανάμεσα στον φιλελευθερισμό της δύσης, την ιδέα της ορθόδοξης πίστης αλλά και της αλληλεγγύης του ισλαμισμού και το πνεύμα της αγάπης και της ανεκτικότητας του ευρύτερου κινήματος των Σούφι, υιοθετώντας όμως συχνά την πιο αποκρουστική εικόνα ενός δεσποτικού αυταρχικού καθεστώτος.

Λίγο πριν το τέλος συναντάμε την Ceyl'an Ertem και τον Cihan Mürtezaoğlu, τους πιο δυτικότροπους από τους καλλιτέχνες που επιλέξαμε εδώ. Με καταβολές από τη δεκαετία του 2000 σε συγκροτήματα που θα χαρακτηρίζαμε ποπ – ροκ, σταδιακά φλερτάρουν με την παραδοσιακή μουσική (εξάλλου η πρώτη είναι από τα πιο ηχηρά ονόματα της Kalan), ακολουθώντας πλέον την παράδοση της Anadolu.

Κλείνουμε με τον θρύλο Kazim Koyuncu, εκείνον που εκφράζει ίσως περισσότερο το πνεύμα της νέας σύγχρονης τουρκικής παραδοσιακής μουσικής. Ηταν ίσως ο Μάνος Λοϊζος της Τουρκίας κι έφυγε κι αυτός νωρίς. Εδώ στο “Didou Nana”, στα Mingrelian, μια γλώσσα μιας υποομάδας Γεωργιανών του Καυκάσου.

Θ΄ακολουθήσει η Anadolu, ψάχνοντας, όπως είπαμε, την απάντηση στο που ανήκει η Τουρκία, στην Ανατολή ή στη Δύση. Και μαζί μ΄ αυτό την απάντηση στο ερώτημα του τι ήταν η ροκ επανάσταση: επέλαση της πολιτιστικής παντοκρατορίας της Δύσης, ή μια πρωτοποριακή λαϊκή κουλτούρα που επηρέασε μέσω της αναμφισβήτητης δυτικής κυριαρχίας όλες τις λαϊκές κουλτούρες του κόσμου;