Β' Μέρος: Καύκασος

Ψυχή βαθιά. Αφήνοντας πίσω τις εύφορες κοιλάδες της Μεσοποταμίας ανεβαίνουμε προς τον Καύκασο, φυσικό σύνορο της Ευρώπης. Βέβαια, θα πρέπει να γίνουν αναγκαίες εννοιολογικές και κατηγοριολογικές διευκρινίσεις. Όταν μιλάμε για Ευρώπη, αναφερόμαστε σε μια περιοχή που εκτείνεται μέχρι και την Περσία και το Αφγανιστάν, ακόμη και την Ινδία. Θα μπορούσε κάποιος να την πει Ευρασία. Ως προς τις γλώσσες ανιχνεύεται στην περιοχή αυτή η κοινή ρίζα των Ινδοευρωπαϊκών γλωσσών. Πάντως ο Καύκασος αποτελεί πράγματι φυσικό σύνορο, ακόμη και ως προς τη μουσική.

Τον προσεγγίζουμε από το Νότο, την περιοχή της Υπερκαυκασίας, όπως ονομάστηκε μάλλον από τη Ρωσία, η περιοχή της σημερινής Γεωργίας, Αρμενίας, Αζερμπαϊτζάν, Βορειοανατολικής Τουρκίας και του Βορειοδυτικού Ιράν. Αρκετά όμως με τη γεωγραφία, είπαμε ότι είμαστε σε ένα ταξίδι πέρα από τον χώρο και τον χρόνο. Όμως μας προκύπτουν συνεχώς συγγένειες εκλεκτικές, δρόμοι, φιλοσοφίες, μέθοδοι για να ζεις και να ευτυχείς, που ανταλλάσσονται μεταξύ των ανθρώπων, όπου μάλλον και η γεωγραφία παίζει το ρόλο της.

Είπαμε ότι σε αυτό το δεύτερο αφιέρωμα για τη Μέση Ανατολή, αντί των έγχορδων κυριαρχούν τα πνευστά. Παρεκκλίνουμε λίγο από αυτό, όπως θα ακούσετε, ίσως και όχι. Η φωνή παίρνει ενίοτε το ρόλο των πνευστών, αν δεν είναι πνευστό όργανο και η ίδια. Ως προς τον λόγο, τον στίχο δηλαδή, εδώ έχει μάλλον μικρή σημασία, παρότι σταχυολογούνται και ποιήματα. Μουσική, οπότε και οι φθόγγοι δεν είναι κυρίως λόγος, αλλά ήχοι που εκφέρονται με λέξεις. Εξάλλου έχουμε και πολλών λογιών γλώσσες και γραφές. Πανσπερμία γλωσσών, αλλά και φυλών και εθνών, που διεκδικούν αυτονομία και ζωτικό χώρο.

Πολύπαθος ο Καύκασος, με πολέμους εθνοτικούς, και παλαιότερα αλλά και πρόσφατα, ιδίως μετά το 1990 και την αναβίωση των εθνικισμών. Αυτόνομες δημοκρατίες και πόλεμοι συνεχείς έως και σήμερα. Και ξεριζωμοί και πάθη που άλλοτε καταλαγιάζουν και άλλοτε ξεσηκώνουν. Έτσι είναι η ζωή σε τούτα εδώ τα μάλλον άγονα και άχαρα βουνά στο βάθος της καθ΄ημάς Ανατολής.

Ως προς τη μουσική, αυτή είναι κυρίως μονοφωνική. Όπου έχουμε πολυφωνίες, όπως στη Γεωργία, περνάμε σε επιρροές πέρα από τη Μέση Ανατολή. Συγγένειες με την Ανατολική Ευρώπη μέσω της οποίας φθάνουμε στα Βαλκάνια, αν ποτέ πάρουμε αυτό το δρόμο πίσω για την Ελλάδα από τα βόρεια σύνορά της. Προς το παρόν παραμένουμε στους δρόμους της Ανατολής, είτε τους πραγματικούς που έπαιρναν οι περιπλανώμενοι μουσικοί (ασίκηδες), είτε τους μουσικούς, όπως το αζέρικο mugham ή το περσικό radiff, που κυριαρχούν στα βάθη της Μέσης Ανατολής προς την Αρμενία και τον Καύκασο.

Κύρια πνευστά όργανα είναι το περσικό ney που έχει περάσει και στη σημερινή Τουρκία και το αρμένικο duduk. Ακόμη και τα έγχορδα μιμούνται τα πνευστά. Το περσικό tar, το saz ή baglama (κατά την τουρκική εκδοχή), το kamancheh ή το βιολί και οι παραλλαγές του της σύγχρονης δυτικής μουσικής δεν παραδίδουν μαθήματα δεξιοτεχνίας, δεν μας προσφέρουν αρμονίες, αλλά συνήθως κολλάνε σε νότες, προσπαθώντας να βγάλουν την ψυχή μέσα από το όργανο, όπως ο αέρας που βγαίνει από τα πνευμόνια.

Η περιοχή απαρτίζεται επίσης από πολλές και διαφορετικές θρησκείες. Από τον παλιό ζωροαστρισμό και τον σημερινό σιιτικό ισλαμισμό των Περσών και των Αζέρων, στον χριστιανισμό των Αρμένιων και των Γεωργιανών και στον σουνιτικό ισλαμισμό της σύγχρονης Τουρκίας, τουλάχιστον της πλειοψηφίας. Και κάπου εκεί ανάμεσα ισχυρή η παράδοση των Σούφι, της ισλαμικής μυστικιστικής αίρεσης που γεννήθηκε στα βάθη της Μέσης Ανατολής, επηρεασμένη και από τον χριστιανικό ασκητισμό, για να διακηρύξει την ενότητα με τον Θεό. Ο βασικός εκπρόσωπός της, ο οποίος ακολούθησε την πρώιμη ισλαμική αναγέννηση, ο Ρούμι, Πέρσης ποιητής που εγκαταστάθηκε στο Ικόνιο της σημερινής Τουρκίας, ίδρυσε το γνωστό τάγμα των Μεβλεβή – Δερβίσηδων που θα δούμε στο τρίτο μέρος αυτού του αφιερώματος. Η μουσική (ο ίδιος ο Ρούμι έπαιζε rabab) είναι κυρίαρχο στοιχείο στη φιλοσοφία και την πρακτική των Σούφι και των περισσότερων ταγμάτων τους σε όλο τον ισλαμικό κόσμο, αλλά με επιρροή και πέρα από αυτόν. Εξάλλου ο ίδιος ο Ρούμι πίστευε στην ύπαρξη ενός ενιαίου θεού για όλες τις γνωστές θρησκείες της Μέσης Ανατολής.

Sama ονομάζεται η διαδικασία ακρόασης μουσικής που ακολουθούν τα τάγματα των Σούφι στις λατρευτικές τελετές τους (dhikr). Γνωστές οι τελετές των Δερβίσηδων που στροβιλίζονται υπό τον ήχο της μουσικής. Συναντήσαμε παρόμοιες τελετές στο αφιέρωμα στην Gnawa μουσική. Συνεχείς επαναληπτικές αναφορές στον Θεό, συνοδεία μουσικής, με σκοπό την έκσταση, την εκμηδένιση του εαυτού (fana) μέσα στο σύνολο. Λέγεται ότι ο Rumi συνέλαβε την ιδέα των τελετών dhikr περνώντας από την αγορά και ακούγοντας τους τεχνίτες να κτυπούν επαναλαμβανόμενα τον χρυσό μνημονεύοντας τον Αλλάχ (La ilaha illa Allah). Στις τελετές αυτές η εξωτερική σοβαρότητα των συμμετεχόντων, με τα ομοιόμορφα ρούχα, φθάνει στη δήλωση έκστασης (shath), ενίοτε και με φωνές, στριγγλιές ή και σκίσιμο ρούχων. Στη Σούφι φιλοσοφία το άτομο αναζητά τη σύνδεση με το Θεό (tasawwouf) μέσα από ένα εσωτερικό μονοπάτι κάθαρσης, όπου η μουσική και το τραγούδι τρέφει την ψυχή.

Ούτε θεολόγοι, ούτε καν μουσικοί δεν είμαστε. Πάντως καταλαβαίνουμε λίγο τι σημαίνει να φθάνεις σε επίπεδα κάθαρσης, έκστασης, όπου η συμμετοχή σε μια κοινότητα σε φέρνει σε επαφή με το θείο, σε ένα στάδιο ολοκλήρωσης, ότι κι αν σημαίνει αυτό, ακόμη κι αν χάνεται μέσα στη σκληρή πραγματικότητα. Παραμένει όμως ως βίωμα, και η ακρόαση η ίδια της μουσικής είναι ένα από τα πιο δυνατά βιώματα, καθώς έχει νόημα πέρα από το λόγο. Ο αέρας του Καύκασου πάνω από τις ψυχές των ανθρώπων βοηθάει σε αυτή την αναζήτηση. Και πάνω απ΄όλα η αγάπη, την οποία υμνεί και ατέρμονα αναζητεί ο Ρούμι στα ποιήματά του.

Η παρούσα συλλογή ξεκινά με τι άλλο, με δύο σύγχρονους δεξιοτέχνες του ney, βαθιά επηρεασμένους από τη Σούφι φιλοσοφία. Ο Ιρανός εθνομουσικολόγος Mehdi Aminian εγκαταστάθηκε στη Βιέννη από τα 16 του χρόνια, και έχει δημιουργήσει τη δική του σχολή μουσικής Roots Revival στο Βουκουρέστι, όπου παίζει με σύγχρονους δεξιοτέχνες της «ανατολίτικης» μουσικής. Εδώ, μαζί με τον Σύριο Mohamad Zatari στο ούτι, σε ένα νανούρισμα για ένα παιδί που ταξιδεύει. Κι από την άλλη ο διάσημος πλέον Ömer Farouk Tekbilek σε μια ακόμη συνάντηση με εξαίρετους μουσικούς από το ‘The meeting with the legends’ του 2012.

Ακολουθεί ο Serj Tankian, Αρμένιος από τον Λίβανο, εκεί όπου κατέφυγαν οι προπάτορές του μετά την Γενοκτονία των Αρμενίων του 1915. Ο ίδιος μεγάλωσε στο Λος Άντζελες για να γίνει διάσημος με τους System of a Down. Εδώ ξαναγυρνά όμως στην πατρίδα του που δεν γνώρισε, για να τραγουδήσει για το Artsakh (το κατά τους Αρμένιους πολύπαθο Ναγκόρνο Καραμπάχ), που το διεκδικούσαν δύο έθνη. Ηδη από τις αρχές του 2024 ανήκει στο Αζερμπαϊτζάν και οι Αρμένιοι που το κατοικούσαν ξεριζώθηκαν στη μητέρα πατρίδα. Ποιος έχει δίκιο; Έχει σημασία?;

Συνεχίζει ο Sami Yusuf, ακόμη ένας εκπρόσωπος του Σούφι μυστικισμού. Γεννημένος στην Τεχεράνη από Αζέρους γονείς οι οποίοι έφυγαν από το Μπακού μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και την επέμβαση των Σοβιετικών που ακολούθησε. Ήδη Βρετανός και βαθιά μουσουλμάνος. Ευρύτερα γνωστός και ευαισθητοποιημένος στη σύνδεση του Δυτικού με τον μουσουλμανικό κόσμο. Εδώ από κονσέρτο με τεράστια ορχήστρα, όπου όμως οι φωνές των τραγουδιστών κεντάνε πάνω στους δρόμους της περσικής και αζέρικης παράδοσης.

Στη συνέχεια δύο Αρμένιοι δεξιοτέχνες του duduk. Ο Gevorg Dabaghyan με εμφανείς τις επιρροές από την χριστιανική παράδοση των Αρμένιων και ο Γάλλος με αρμένικη καταγωγή Lévon Minassian, εδώ από την ταινία ‘Bab’Aziz’ με θέμα την αναζήτηση μιας φανταστικής συνάντησης δερβίσηδων που γίνεται κάθε 30 χρόνια. Συνθέτης της μουσικής που συνοδεύει τη φωνή που αντικαθιστά το duduk ο Γάλλος Armand Amar, μεγαλωμένος στο Μαρόκο. Και οι δύο έχουν συνεργασθεί με τον Peter Gabriel που ακούραστα προωθεί τις μουσικές όλου του κόσμου.

Αφού μιλάμε για Δυτικούς οι οποίοι επηρεάστηκαν από μουσικές της Ανατολής δεν θα μπορούσε να λείψει η Loreena McKennitt η οποία πρόσφατα ξαναπαρουσίασε και σε εμάς στο Ηρώδειο τον προ 30ετίας εκπληκτικό της δίσκο ‘The Mask and Mirror’. Από εκεί και το ‘The Mystic’s dream’ με μια φωνή στους ήχους των πνευστών του Καυκάσου. Καναδή η ίδια ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την κέλτικη μουσική για να τη φέρει με ένα όχι και τόσο παράδοξο τρόπο κοντά στις μουσικές της Ανατολής. Ούσα Μεννονίτισσα, μια αίρεση ειρηνιστών αντικαθολικών χριστιανών, δεν θα μπορούσε να μην επηρεαστεί από τις παραδόσεις της Ανατολής, ιδίως όσες έρχονται σε αντίθεση με τις κατεστημένες ισλαμικές παραδόσεις.

Ακολουθεί ο μεγάλος Πέρσης Mohammad Reza Shajarian μαζί με τον δεξιοτέχνη του kamancheh Kayhan Kalhor στο γνωστό ‘Baran’. Θρύλος στην πατρίδα του, αναγκάστηκε να φύγει μετά το νεολαιίστικο κίνημα του 2009 στην Τεχεράνη, για να πεθάνει ξενιτεμένος. Το γιο του τον είχαμε δει στην αρχή αυτού του ταξιδιού μας, στην σύγχρονη παραδοσιακή σκηνή της Περσίας.

Κι απ΄τη βαθιά Ανατολή περνάμε στη Δύση, νομίζω γλυκά – γλυκά. Από την ταινία ‘Fountain’ του 2006, ο Clint Mansell, που τον είδαμε και στη συλλογή της Μεσοποταμίας με τον Paul Oakenfold, εδώ με τους Kronos Quartet και πάλι στο ‘Death is the road to awe’. Η βαθιά Ανατολή συναντά τη βαθιά Δύση. Βιολιά και βιόλες και υμνωδίες, θρησκευτικές; Ίσως.

Ο θάνατος κι ο φόβος του, ο πόλεμος και η ειρήνη, η αποδοχή του άλλου, του διαφορετικού. Από την ταινία ‘Tangerines’ με θέμα έναν Εσθονό που περιθάλπει στο σπίτι του έναν Γεωργιανό και έναν Τσετσένο μισθοφόρο που πολεμά στο πλευρό των Αμπχάζιων αυτονομιστών στις αρχές του ‘90, ο Γεωργιανός Niaz Diasamidze, σε έναν σκοπό μεθυστικά επαναληπτικό από τα παραδοσιακά όργανα της Γεωργίας (choghuri – panduri). Εδώ στη μικρή εκδοχή της ταινίας. Στο YouTube κυκλοφορούν και πιο μακρόσυρτες εκδοχές του, που αξίζει να ακούσετε.

Νοσταλγία, μελαγχολία, αλλά και κάθαρση και ο δρόμος για τον Θεό. Από viral video του 2018 στο YouTube ο Τούρκος χωρικός Özgür Baba από τα βάθη της Μικρασίας μας δίνει ίσως την πιο χαρακτηριστική εμπειρία sama. 14 ατόφια λεπτά ενός μονοπατιού σε αναζήτηση του θείου. Ποίηση του μεγαλύτερου Τούρκου Σούφι ποιητή Yunus Emre, πουλάκια και κοτοπουλάκια στο πλάνο και στους ήχους. Και ο baglama να σταματά στις νότες, σα να παίρνει αναπνοές. Αυθεντικά αληθινό.

Για να ξεφύγουμε και να συνεχίσουμε ξανά, χρειαζόμαστε κάτι επίσης αυθεντικό. Δεν ξέρω αλλά ο μινιμαλισμός του Philip Glass είναι επίσης μια τέτοια εμπειρία. Ένας από τους μεγαλύτερους συνθέτες σύγχρονης μουσικής, αφού έχει προ πολλού εμπεδώσει τις επιρροές του από το ταξίδι στην Ινδία, και λίγο πριν το έπος του ‘Akhnaten’, παραδίδει μαθήματα υψηλής σύγχρονης μουσικής στο ‘Glassworks’ που τον έκανε γνωστό και στο ευρύ κοινό. Εδώ το ‘Opening Theme’, ως μια λύτρωση.

Πριν προχωρήσουμε σε μια ακόμη πιθανή παρεκτροπή. Αν ο Sami Yusuf είναι ένας δυτικοποιημένος Μουσουλμάνος, τούτη εδώ η υμνωδία από θρησκευτική τελετή Σιιτών στο πάλαι ποτέ παλάτι του Σάχη στην Ισφαχάν του Ιράν, είναι κάτι που μάλλον προέρχεται από τους σκληροπυρηνικούς θρησκευτικούς ηγέτες του Ιράν. Είδαμε στα πρώτα ταξίδια μας ότι οτιδήποτε πρωτοποριακό διώκεται στο Ιράν. Παρόλα αυτά οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι τούτη εδώ η υμνωδία (χωρίς όργανα, καθότι, αν όχι απαγορευμένα όπως στο σημερινό Αφγανιστάν, σίγουρα ύποπτα) του άγνωστου σε εμάς Seyed Reza Narimani είναι κι αυτή αυθεντική, ακόμη και αν είναι πιθανώς θρησκόληπτη.

Ο πασίγνωστος Ali Qasimov με την κόρη του Farghana Qasimova, δεν θα μπορούσε να λείπει από αυτή τη συλλογή, ως διάσημος εκπρόσωπος του mugham (παράφραση του maqam των Αράβων) που αποτελεί τη ζωντανή μουσική κληρονομιά του Αζερμπαϊτζάν. Οι φωνές είναι τα κύρια μουσικά όργανα, που κεντούν κυριολεκτικά πάνω σε δρόμους, κοντινούς με όλες τις μουσικές της Μέσης Ανατολής που φθάνουν μέχρι τον Καύκασο.

Βαθιά επηρεασμένοι από τις μουσικές του κόσμου και της Μέσης Ανατολής και οι Αυστραλοί Dead Can Dance. Από το ‘Within the Realm of the Dying Sun’ του 1987 το περίφημο ‘Cantara’. Θα μπορούσε να παίζεται στις ίδιες θρησκευτικές τελετές στην Ισφαχάν του Ιράν.

H Arooj Aftab είναι Πακιστανή. Θα μπορούσε να μην είναι σε αυτή τη συλλογή και να την κρατήσουμε για όποτε και αν φθάσουμε στην Ινδία. Πλέον αποτελεί και αυτή μέρος του Δυτικού κόσμου, κουβαλώντας όμως την παράδοση του ευρύτερου χώρου της Μέσης Ανατολής όπου μεγάλωσε. Η φωνή της έχει κι αυτή τα γνωρίσματα του κόσμου αυτού. Σπάει, παίρνει ανάσες, κυριαρχεί πάνω απ΄τα όργανα και αναζητά τον εσώτερο εαυτό. Το θείο, ποιος ξέρει;

Λίγο πριν το τέλος ένα πολύ μικρό αλλά όμορφο πέρασμα από την Αρμενία και τον Arto Tunçboyacıyan. Όμοια η ιστορία του με αυτή του Ömer Faruk Tekbilek. Γεννημένος και μεγαλωμένος στην Τουρκία, έφυγε για την Αμερική, όπου συνεργάστηκε με τον Ara Dinkjan, για να επιστρέψει στην Αρμενία και να σχηματίσει το σύγχρονο folk συγκρότημα των Armenian Navy Band.

Κλείνουμε όπως αρχίσαμε, με πνευστά. Ο Hossain Alizadeh από τον πρώτο του δίσκο το 1983, παίζει το ney αγναντεύοντας πάνω από την Τεχεράνη το όρος Davamand, φυσική συνέχεια του Καύκασου που χωρίζει το Ιράν από την Κασπία Θάλασσα. Εχει συνεργασθεί ο ίδιος και με τον περίφημο Αρμένιο δεξιοτέχνη του duduk Djivan Gasparyan. Τον τελευταίο, μην μας κακολογήσετε, δεν τον σταχυολογούμε εδώ, μάλλον γιατί δεν ταίριαξε στα δυτικά αυτιά μας.

Τη συλλογή κλείνει το ποίημα ‘Beshno’ του Ρούμι, συνοδεία ney του Ινδού μουσικού Shashank Subramanyam σε συνάντηση του σχήματος Constantinople, που σχημάτισε στον Καναδά ο Πέρσης δεξιοτέχνης του setar Kiya Tabassian. Εδώ με τον γνωστό επίσης Αφγανό δεξιοτέχνη του rabab Homayoun Sakhi, σε συνάντηση κορυφαίων μουσικών με το όνομα The Golden Road, παράφραση μάλλον του Silk road, που έφθανε ως την Κίνα και συνέδεε πολιτισμούς και μουσικές.