Η μουσική του Αφγανιστάν

Αφήνοντας πίσω την έρημο Σαχάρα και την Αφρική, γυρνάμε ξανά στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής, κοντά εκεί απ΄ όπου ξεκινήσαμε. Έχουμε αφήσει όμως το Αφγανιστάν και τη μουσική του για να κάνουμε μια στάση σε αυτό το μουσικό ταξίδι, σαν τους χίπηδες που κατέκλυζαν τα χρόνια του ‘60 και του ‘70 την περιοχή.

Το Αφγανιστάν είναι μια πολύπαθη χώρα. Βαθιά διαιρεμένη φυλετικά και ήδη κυριευμένη από ένα από τα ισχυρότερα κινήματα ισλαμικού φονταμενταλισμού, έτσι ώστε η μουσική να είναι κυριολεκτικά απαγορευμένη.

Παρόλα αυτά, τα χρόνια από τη δεκαετία του ‘50 και ιδίως αυτά της δεκαετίας του ‘70 έχουν χαρακτηριστεί ως τα χρυσά χρόνια. Και παρά τις απαγορεύσεις η μουσική συνεχίζει να υπάρχει και σήμερα στις περιοχές όπου ζουν εξόριστοι οι Αφγανοί πρόσφυγες ανά τον κόσμο.

Η αφγανική μουσική έχει επιρροές από τη γειτονική Ινδία (συμπεριλαμβανομένου βέβαια και του σημερινού Πακιστάν), όπως και από τις παραδοσιακές μουσικές των διαφορετικών φυλών που το απαρτίζουν (Παστούν, Χαζάρα, Τατζίκ, Ουζμπέκ). Έχει στενές σχέσεις με το Ιράν, ιδίως το δυτικό τμήμα του, ενώ επίσης βρισκόμενο πάνω στον παλιό δρόμο του μεταξιού από τη Δύση στην Ανατολή δεχόταν ανέκαθεν και τις δυτικές επιρροές. Η σύγχρονη μουσική διαμορφώθηκε ως μια μίξη όλων των πιο πάνω επιρροών, έχοντας δημιουργήσει ένα χαρακτηριστικό μουσικό ιδίωμα.

Στην απαρίθμηση των μουσικών ιδιωμάτων ανά τον κόσμο στον χάρτη του Everynoise (πρωτοβουλία ήδη απολυμένου από το Spotify που παρήχθη αλγοριθμικά τα τελευταία δέκα χρόνια – ναι, υπήρξε κι αυτό), τα μουσικά ιδιώματα του Αφγανιστάν καταχωρήθηκαν κυρίως ως afghan pop, pashto pop, afghan traditional και hazaragi pop, ακολουθώντας κατά κάποιο τρόπο τις βασικές εκδοχές μιας αφγανικής σύγχρονης μουσικής, της πιο λαϊκής εκδοχής της Pashto pop και της πιο παραδοσιακής μουσικής του Αφγανιστάν, όπως και της hazaragi pop από την πάντα διωκόμενη φυλή των Hazara του κεντρικού Αφγανιστάν.

Η πιο λαϊκή εκδοχή, αποτελεί την pashto pop, η οποία ανθούσε στις νοτιοανατολικές περιοχές του Αφγανιστάν και πλέον στις βορειοδυτικές περιοχές του Πακιστάν και ιδίως στην Peshawar, πολιτιστικό κέντρο της περιοχής. Κατά τις διάφορες φάσεις που ακολούθησαν τις ξένες επεμβάσεις στο Αφγανιστάν και την άνοδο του ισλαμικού φονταμενταλισμού, εκατομμύρια Αφγανοί έχουν καταφύγει στις γειτονικές περιοχές του Πακιστάν, όπου επίσης κατοικούν Παστούν.

Η δε afghan pop, χωρίς βέβαια να υπάρχει καμία ουσιαστική διάκριση ανάμεσα στις διάφορες εκδοχές, αποτελεί τη μουσική όπως αυτή έχει διαμορφωθεί με την επίδραση των δυτικών επιρροών και έχει κατισχύσει από τη δεκαετία του ‘70 έως σήμερα. Έχει επιδράσει στο γειτονικό Ιράν, όπου επίσης έχει καταφύγει μεγάλος αριθμός Αφγανών, ενώ πέρασε τα σύνορα της χώρας κυρίως με τον επιδραστικότερο εκπρόσωπο αυτής, τον Ahmad Zahir.

Σήμερα η αφγανική μουσική σε κάθε της εκδοχή ακούγεται σε κάθε γάμο, χαρά και μάζωξη των Αφγανών σε όλο τον κόσμο, πλην ίσως της ίδιας της χώρας τους, όπου οι Ταλιμπάν από το 2021, για δεύτερη φορά μετά την κατάληψη της Καμπούλ τo 1996, έχουν απαγορεύσει τα μουσικά όργανα (οργανώνοντας μάλιστα και συμβολικές τελετές καύσης μουσικών οργάνων, ενισχυτών, ηχείων κ.λπ), ενώ σειρά μουσικών έχουν δολοφονηθεί από ακραίους Ισλαμιστές. Μόνο θρησκευτικοί ύμνοι και τραγούδια a capella ακούγονται σήμερα στην Καμπούλ και είναι να απορεί πως ζει κανείς χωρίς μουσική. Ίσως πάλι οι θρησκευτικοί ύμνοι να έχουν τη δικιά τους αρμονία. Πάλι ίσως τα σιγοτραγουδίσματα στα χείλια ή στις κατ΄ ιδίαν συναντήσεις να αγαλλιάζουν τις ψυχές των ανθρώπων.

Κυρίαρχη μορφή αποτελεί ο Ahmad Zahir, γιος Πρωθυπουργού που ξεκίνησε από τη δεκαετία του ‘60 για να μεσουρανήσει στο Αφγανιστάν, αλλά και στο Ιράν και σε όλες τις γειτονικές χώρες, τη δεκαετία του ‘70, τα επονομαζόμενα χρυσά χρόνια του Αφγανιστάν. Τραγούδησε κυρίως στη γλώσσα Dari, την αφγανική εκδοχή των περσικών Farsi. Η δισκογραφία του είναι απέραντη (22 δίσκους μέσα στη δεκαετία του ‘70), ενώ πέθανε ανήμετα των 33ων γενεθλίων του, το 1979, σε αυτοκινητιστικό ατύχημα κατά την επίσημη εκδοχή, κατά την ευρέως κρατούσα ανεπίσημη εκδοχή δολοφονήθηκε, καθώς στάθηκε ενάντια στην ανατροπή του Απριλίου του 1978 η οποία εγκαθίδρυσε μια φιλική προς την κομμουνιστική Ρωσία κυβέρνηση, και αποτέλεσε την αρχή μιας περιόδου αναταραχής με πολέμους, διενέξεις και αιματοχυσίες που καλά κρατεί από το 1979, με την πρώτη στρατιωτική επέμβαση της Σοβιετικής Ενωσης έως σήμερα.

Ο Ahmad Zahir συνεργάσθηκε στενά με τους Ustad (ustad – δάσκαλος) Nainawaz και Ustad Taranasaz, σημαντικούς συνθέτες και δημιουργούς, που πρωτοστατούσαν μαζί με τον Ustad Zaland τις δεκαετίες του ‘60 και του ‘70 στο μοναδικό ίσως μαζικό μέσο διάχυσης της μουσικής (το ραδιόφωνο – μέσω του θρυλικού Radio Afghanistan ή Radio Kabul) που από τη δεκαετία του ‘50 κατέστησε δημοφιλή τη μουσική του Αφγανιστάν. Ο ίδιος έπαιζε αυτή τη μορφή του επιτραπέζιου ακορντεόν (harmonium), που είναι μαζί με το tabla, τα χαρακτηριστικά διπλά τύμπανα, ινδικής επιρροής, τα βασικότερα όργανα της λαϊκής (pop) εκδοχής της αφγανικής μουσικής.

Πριν όμως τον Ahmad Zahir υπήρξαν και άλλοι οι οποίοι είχαν πρωτοστατήσει τη δεκαετία του ‘60, κάποιοι και νωρίτερα στα 50s, στη δημιουργία αυτού του σύγχρονου είδους afghan pop, μείξη όλων των επιρροών, παραδοσιακών και μοντέρνων. Ο πιο σημαντικός ήταν ο Abdul Rahim Sarban ή απλά Sarban, ο οποίος ενσωμάτωσε τις δυτικές επιρροές στην αφγανική μουσική, ενώ επηρέασε, όσο λίγοι άλλοι, Ιρανούς καλλιτέχνες (όπως τη ντίβα της εποχής Googoοsh την οποία συναντήσαμε στη δυτικότροπη συλλογή της Περσίας). Ο ίδιος, με καταγωγή από πλούσια οικογένεια, απαρνήθηκε τα πλούτη, αποσύρθηκε νωρίς από την ενεργό δράση, επέστρεψε στα τέλη της δεκαετίας του ‘70 για να ηχογραφήσει τα προηγούμενα τραγούδια του, για να αποσυρθεί ξανά μετά από σοβαρό πρόβλημα υγείας το 1983 και να πεθάνει στις αρχές της δεκαετίας του ‘90 σε απόλυτη ένδεια στην Peshawar του Πακιστάν, όπου κατέφυγε, όπως πολλοί άλλοι καλλιτέχνες.

Το σύγχρονο αυτό ρεύμα της afghan pop ακολούθησαν σημαντικοί επίγονοι, όπως ο Nasrat Parsa. Κατά το θρύλο τον πρωτάκουσε σε ηλικία 7 ετών ο Ahmad Zahir πριν να μεταναστεύσει κι αυτός μετά τη σοβιετική επέμβαση του 1979 αρχικά στην Ινδία και στη συνέχεια στη Γερμανία, όπου δημιούργησε κυρίως, για να καταλήξει να σκοτωθεί από fan του στον Καναδά το 2005. Γύρω επίσης από το Radio Kabul και τον Ustad Nainawaz κινήθηκαν και άλλοι καλλιτέχνες, οι οποίοι επίσης μετανάστευσαν όλοι, πλην λίγων εξαιρέσεων, κυρίως στην Αμερική, μετά τη σοβιετική επέμβαση. Μεταξύ αυτών ο Ehsan Aman, από πλούσια οικογένεια του Νοτίου Αφγανιστάν, που παντρεύτηκε μάλιστα την κόρη του Nainawaz, ο Najim Nawabi, ο Haidar Salim, και το ζευγάρι Rahim και Salma Jahani που κατέληξαν όλοι στην Καλιφόρνια από τα 80s.

Σε αυτό το πλαίσιο ειδική μνεία πρέπει να γίνει στους Ahmad Wali και Hangama (μαθητές και μαθήτριες αντίστοιχα του Ustad Zaland και του Ustad Nainawaz), καλλιτεχνικό ντουέτο και από τα μέσα των 80s και ζευγάρι στη ζωή, που αφού μεσουράνησαν στο Αφγανιστάν στα τέλη των 70s, αναγκάστηκαν να φύγουν στη Γερμανία. Η φήμη τους καλά κρατεί έως σήμερα.

Συνεχιστές επίσης της παράδοσης αυτής ήταν αρχικά ο Farhad Darya, ο οποίος έγινε γνωστός ως αρχηγός του συγκροτήματος Gorohe Baran τη δεκαετία του ‘80, ως αναμορφωτής μιας μουσικής παράδοσης με εμφανείς δυτικές επιρροές, και στη συνέχεια ο Dawood Sarkosh, Χαζάρος στην καταγωγή, που αναγκάστηκε να καταφύγει τη δεκαετία του 90 στην Quetta του Πακιστάν (άλλο τόπο εξορίας των Αφγανών) και στη συνέχεια στην Ευρώπη. Στην ίδια γενιά ανήκε και ο Zahir Howaida, ο οποίος σπούδασε στη Ρωσία, ενώ έγινε και διάσημος στο Ιράν πριν φύγει και αυτός μετά την επέλαση των Ταλιμπάν.

Κάποιοι θα πουν ότι πρόκειται περί ελαφράς μουσικής, στην Καμπούλ όμως της δεκαετίας του ‘80 και του ‘90 όταν οι Μουτζαχεντίν αρχικά μάχονταν ενάντια στους Σοβιετικούς και ενίοτε μεταξύ τους, και στη συνέχεια οι Ταλιμπάν εγκαθίδρυαν ένα θεοκρατικό καθεστώς, οι μουσικές αυτές ήταν πρωτοποριακές και ανατρεπτικές.

Μεγάλη μορφή από τη δεκαετία του ‘50 αποτελεί επίσης ο Nashenas, από την Kandahar του νοτίου Αφγανιστάν, Παστούν στην καταγωγή, ο οποίος αφού σπούδασε στην Ινδία κλασική ινδική μουσική, επέστρεψε στο Αφγανιστάν και σταδιακά ακολούθησε τα νέα ρεύματα σε πιο ποπ μορφές. Μετανάστευσε και αυτός τη δεκαετία του ‘90 στην Αγγλία, όπου ζει και μάλιστα δημιουργεί έως σήμερα. Μαθητής του είναι ο Sardar Ali Takkar, από τους λίγους που ακολούθησαν αντίστροφη πορεία. Από το Πακιστάν ο ίδιος, ξεκίνησε τη δεκαετία του ‘80 για να πάει ύστερα στην Καμπούλ, και να δημιουργήσει, όσο του επέτρεψαν βέβαια οι συνθήκες, αυτό το λαϊκό ιδίωμα της pashto pop.

Από την ίδια δεκαετία του ‘50 επίσης ο Mohammad Hussain Saharang ή απλά Ustad Saharang, επίσης με σπουδές κλασικής ινδικής μουσικής που τότε μεσουρανούσε στο Αφγανιστάν και κλασικός τραγουδιστής ghazal, των ποιημάτων με πνευματιστικό περιεχόμενο που υμνούν την αγάπη και τον πόνο από την απώλεια του αγαπημένου προσώπου. Τα ghazal είχαν αραβική καταγωγή, επηρεάστηκαν από το μυστικισμό των σούφι, αλλά κυριάρχησαν μετέπειτα στην ισλαμική νότια Ασία έως την Τουρκία και κυρίως στο Αφγανιστάν. Ο ίδιος τραγουδούσε έως τις αρχές της δεκαετίας του ‘80 και αποτελούσε, μαζί με την τραγουδίστρια–θρύλο έως σήμερα Ustad Mahwash τους βασικότερους τραγουδιστές του Ράδιο Αφγανιστάν τις δεκαετίες των ‘50-‘60, σε ηχογραφήσεις, από τις οποίες δυστυχώς ελάχιστες έχουν διασωθεί, μετά την καταστροφή όλων των αρχείων από τους Ταλιμπάν. Στην παρούσα συλλογή σταχυολογείται κομμάτι από την τελευταία ίσως συναυλία που έδωσε στο Ινστιτούτο Γκαίτε της Καμπούλ το 1983, όπου τραγούδησε παρά την απαγόρευση των ιατρών, λόγω της βεβαρημένης κατάστασης της υγείας του.

Στην παρούσα συλλογή δεν λείπουν βέβαια και οι παραδοσιακές μορφές της αφγανικής μουσικής, όπως ο φερόμενος ως πατέρας της pashto μουσικής Obaidullah Jan Kandahari, εδώ εκπροσωπούμενος σε ένα παραδοσιακό τραγούδι. Ο ίδιος πέθανε κατά τη διάρκεια της Σοβιετικής επέμβασης στα σύνορα με το Πακιστάν από πολέμαρχο της περιοχής. Ακόμη ο Τατζίκ Mir Maftoon, δεξιοτέχνης του dombura, που τον σταχυολογούμε από σύγχρονη εμφάνιση στην αφγανική τηλεόραση, όπως και η σύγχρονη ντίβα Aryana Sayeed, επίσης σε ένα παραδοσιακό τραγούδι, από εμφάνιση σε εκπομπή ταλέντων της αφγανικής τηλεόρασης. Όλες αυτές βέβαια οι εμφανίσεις αποτελούν πλέον παρελθόν μετά την εκ νέου εγκαθίδρυση του καθεστώτος των Ταλιμπάν το καλοκαίρι του 2021. Αποτέλεσμα η Aryana Sayeed να είναι από τις πρώτες που φυγαδεύτηκαν από την Καμπούλ για την Αμερική. Τέλος ο Ustad Awalmir, επίσης μεγάλη μορφή των χρυσών χρόνων, εδώ στο θρυλικό τραγούδι’ Afghan Zamong Zeba Watan’ - Αφγανιστάν αυτή είναι η όμορφη πατρίδα μου, εθνικός ύμνος του Αφγανιστάν, που τον ακούμε και σε ένα από τα αποσπάσματα από το ντοκιμαντέρ ‘Breaking the Silence’ που παραθέτουμε παρακάτω.

Όπως είπαμε και παραπάνω το πιο λαϊκό είδος που μεσουράνησε ιδίως στη γειτονική Peshawar του Πακιστάν από τη δεκαετία του ‘80 και ύστερα, δημιουργώντας μια μικρή βιομηχανία, κυρίως κασετών αρχικά, αποτελεί η pashto pop. Βασική εκπρόσωπος η Naghma που ξεκίνησε από τη δεκαετία του ‘70 ως ζευγάρι με τον Mangal, για να συνεχίσει μετά στο Πακιστάν και από το 1992 μόνη της στην Αμερική όπου κατέφυγε και αυτή. Η ίδια, όπως και σειρά άλλων καλλιτεχνών, όπως η σύγχρονη Nazia Iqbal, Παστούν από το Πακιστάν και ο Sardar Ali Takkar που αναφέραμε παραπάνω, πρωτοστάτησαν στο είδος αυτό. Μια σπουδαία καταγραφή, περισσότερο όμως ίσως για να κάψει κάποιος τα εγκεφαλικά του κύτταρα (καθώς πλησιάζει, αν δεν ξεπερνά, τα όρια του καθ΄ ημάς σκυλάδικου) είναι η σειρά συλλογών Pirate Modernity στο NTS Radio, από κασέτες που έχουν συλλεχθεί κυρίως από την Peshawar.

Παρόλα αυτά, το είδος, είτε pashto pop, είτε, στη γενικότητά του, afghan pop απαντάται σήμερα παντού όπου υπάρχουν Αφγανοί. Στην παρούσα συλλογή βρίσκουμε τους σύγχρονους, όλους εξόριστους είτε στην Αμερική, είτε στη Γερμανία είτε αλλού στην Ευρώπη, Ahmad Jawad Karemi, τον περισσότερο λαϊκό παρά pop Najim Nawabi, και βέβαια τον τελευταίο σύγχρονο συνεχιστή αυτής της σπουδαίας παράδοσης Samir Roashan, που εδώ ξεκινάει τη συλλογή μας στο κλασικό τραγούδι ‘Dilakam’ του Ustad Nainawaz.

Το είδος συνεχίζει να παίζεται σήμερα με ακορντεόν (harmonium), τάμπλα, και ενίοτε τα λοιπά παραδοσιακά όργανα του Αφγανιστάν, το dombura, δηλαδή τον κοινό ταμπουρά της ευρύτερης της ανατολικής καθ΄ημάς μουσικής, όργανο κυρίως των Χαζαρά ή των Τατζίκ και Ουζμπέκ που κατοικούν αντίστοιχα στο κεντρικό και βόρειο κομμάτι του Αφγανιστάν, το ινδικής προέλευσης rubab ή rabab των Παστούν, που αποτελεί το κυρίαρχο εθνικό όργανο, ή ακόμη και το ινδικό σιτάρ. Οι πιο ποπ εκδοχές του φέρουν και κάποια δυτικά όργανα (κιθάρα, τρομπέτα, σαξόφωνο κλπ.), που είχαν εισαχθεί ιδίως τα χρυσά χρόνια, όταν οι δυτικές επιρροές κυριαρχούσαν στο Αφγανιστάν, πριν εξοβελιστούν από τη φυλετική διαπάλη και κυρίως την αναταραχή που προκάλεσε ο ισλαμικός φονταμενταλισμός που πήρε μια από τις ακραίες εκδοχές του στον κόσμο του σήμερα και τον οποίο δεν κατόρθωσε να εκδιώξει ούτε η επέμβαση των ΗΠΑ μετά την επίθεση στους δίδυμους πύργους το 2001, η οποία αποδόθηκε στους Ταλιμπάν. Αντίθετα, από το 2021 και την πλήρη απόσυρση των δυτικών δυνάμεων, οι Ταλιμπάν ενέσκηψαν και πάλι, επιβάλλοντας και πάλι ένα ακραίο θεοκρατικό καθεστώς.

Στη συνοικία Kharabat, όπου κάποτε δημιουργούσαν οι μουσικοί της Kαμπούλ, όπως ο Saharang, σήμερα δεν ακούγεται κανένα μουσικό όργανο. Όλοι δε οι μουσικοί του Αφγανιστάν έχουν αναγκαστεί να μεταναστεύσουν έξω από την πατρίδα τους. Κάποιοι ήδη από παλιά έχουν βρει καταφύγιο στην Peshawar, απ΄όπου σήμερα το Πακιστάν προσπαθεί να τους εκδιώξει. Εδώ ένα παλαιότερο δείγμα (αν αληθεύει η αναφορά από τις 08.10.1966 και αν κυκλοφορούσαν τότε στην Peshawar κασετόφωνα αυτού του είδους), όπου ο Ustad Beltoon, ονομαστός τραγουδιστής και παίκτης του dombura, παίζει σιτάρ και τραγουδάει pashto μαζί με την κατά τα λοιπά άγνωστη τραγουδίστρια Khomari. Σίγουρα πάντως η τραγουδίστρια με το τσιγάρο στο χέρι, μόνη χορεύοντας σε ομήγυρη ανδρών, δείχνει τα ήθη των χρυσών χρόνων της χώρας.

Δύο δείγματα από ντοκιμαντέρ του 2002 (Breaking the silence) για τις απαγορεύσεις στη μουσική του Αφγανιστάν από τους Ταλιμπάν και την ελπίδα τότε για επανάκαμψη της μουσικής.

Ο τάφος του Ahmad Zahir στα περίχωρα της Καμπούλ, μετά το θάνατό του το 1979, έγινε κάτι σαν τον τάφο του Elvis (του οποίου εξάλλου είχε διασκευάσει τραγούδια ) στη Graceland του Τενεσσή. Κατά τη διάρκεια του προηγούμενου καθεστώτος των Ταλιμπάν είχε καταστραφεί, και μετά την αμερικάνικη επέμβαση ξαναφτιάχθηκε. Σήμερα δεν ξέρουμε αν υπάρχει. Πάντως η μουσική παρακαταθήκη του παραμένει και επιδρά. Το ‘Laily Jan’, ένα από τα βίντεο κλιπ που γύρισε στην αφγανική τηλεόραση του ‘70 ο Ahmad Zahir, αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικότερα και επιδραστικότερα τραγούδια, τόσο ώστε κάποτε το ακούσαμε ζωντανό ακόμη και στην ελληνική τηλεόραση, ενώ το ‘Sultan Qualbam’ του Ιρανού Anisouravan Rouhani, που έκανε γνωστό ο Ahmad Zahir, έφθασε από εκεί μάλλον στα αφτιά της Emel Matlouthi για να αποτελέσει το πανέμορφο ‘Holm’ με το οποίο έκλεισε, τραγουδώντας μας πάνω από την Τύνιδα, τη συλλογή της Αραβίας της Μεσογείου και του Κόσμου.

Μία είναι η μουσική, κι αυτή είναι η πατρίδα μας.

Γι’ αυτό θα συνεχίσουμε πέρα από σύνορα και πατρίδες και ανεξάρτητα από το χωροχρόνο, μπαίνοντας, και προχωρώντας και πέρα από αυτή, στη Μεσοποταμία, το λίκνο του πολιτισμού και μάλλον και της μουσικής.