«Η Σμύρνη μάνα χάνεται, τα όνειρά μας πάνε»: Ο απόηχος του 1922 σε 22 μουσικές επιλογές
Όταν η μεγάλη Ιστορία και οι μικρές ανθρώπινες ιστορίες γίνονται μνήμη και τραγούδι... Του Χάρη Συμβουλίδη
Η Μικρασιατική Καταστροφή του 1922; Ή ο Μικρασιατικός Πόλεμος του 1919-1922; Όχι, δεν παίζουμε με τις λέξεις. Και ο αριθμός στον οποίον διαλέγει κανείς να σταθεί, έχει σημασία. Πόσο μάλλον αν κρατάει κι εσένα η σκούφια σου από εκεί πέρα, οπότε υπάρχει κι ένας λόγος παραπάνω να ξεδιαλύνεις τα πώς και τα γιατί, όσα ξερίζωσαν τον παππού τον Χαράλαμπο από την Οινόη του Πόντου (σήμερα Ünye), φέρνοντάς τον στην Καλαμάτα.
Διαλέγοντας λοιπόν την οδό της Καταστροφής και του 1922, στέκεσαι σε μια στιγμή. Στην πιο εμβληματική, αναντίρρητα, σε συμβολικό επίπεδο: η Σμύρνη, καμάρι της καθ' ημάς Ανατολής και δεύτερη στη συνείδηση των Ρωμηών μετά την Κωνσταντινούπολη, τυλίγεται στις φλόγες. Χιλιάδες Έλληνες (μα και Αρμένιοι) σφαγιάζονται ή αιχμαλωτίζονται κι άλλοι τόσοι παίρνουν τον δρόμο της προσφυγιάς, αποχαιρετώντας για πάντα τον κόσμο που γνώριζαν. Ήταν δε πολύ πιο δραματικό από όσο μαρτυρούν οι λέξεις, γι' αυτό και φρασεολογίες περί «συνωστισμού» στο λιμάνι υπήρξαν ανεπίτρεπτα ατυχείς. Έστω κι αν απομονώθηκαν από ένα σκεπτικό που προσπάθησε να κοιτάξει πίσω από τα δάκρυα, τον πόνο και το συναίσθημα, τοποθετώντας το 1922 στο 1919/1922 της δικής μας εξίσωσης.
To 1919-1922, από την άλλη, όπως και η εστίαση στη λέξη «πόλεμος», απαιτούν να κάνεις ένα βήμα πίσω από τη μοιραία προκυμαία, ώστε να ατενίσεις μια μεγάλη εικόνα πιο σύνθετη. Στα πλαίσιά της, ο Α΄ Παγκόσμιος και το γενικότερο τέλος της Εποχής των Αυτοκρατοριών χορεύουν με την εντοπιότητα μιας λαοφιλέστατης Μεγάλης Ιδέας και με τις επιδιώξεις των (ανδρωμένων στη Θεσσαλονίκη) Νεότουρκων· οπότε το κάψιμο της Σμύρνης δεν είναι παρά τελευταία πράξη μιας ολόκληρης τραγωδίας με γύρω στους 36.000 νεκρούς και 30.000 αγνοούμενους. Στις φλόγες και στο χυμένο αίμα γεννήθηκαν κατόπιν δύο νέοι κόσμοι, η Ελλάδα όπως περίπου την ξέρουμε σήμερα, αλλά και η σύγχρονη Τουρκία, καθώς (τι ειρωνικό) η Οθωμανική Αυτοκρατορία χάθηκε από την ιστορία μαχόμενη στο πλάι μας: ο τελευταίος Σουλτάνος εκθρονίστηκε 2 μήνες μετά το τέλος της πολυεθνικής Σμύρνης.
Ασφαλώς, η μουσική δεν έμεινε ανεπηρέαστη από όλα αυτά. Όπως τόσο εύστοχα έχει επισημάνει και ο Μάρκος Φ. Δραγούμης, άλλωστε, η Ελλάδα μπορεί να ήταν ανέτοιμη να δεχθεί τους πρόσφυγες –οι οποίοι αντιμετώπισαν απροκάλυπτη εχθρότητα, για να μη ζούμε με παραμύθια περί ομοψυχίας– μα ήταν έτοιμη (από καιρό, μάλιστα) να δεχθεί τη μουσική τους: τα σμυρνέικα άνθισαν, γεννώντας στη συνέχεια τα ρεμπέτικα. Περιέργως, πάντως, οι ίδιοι οι Μικρασιάτες σπάνια θέλησαν να εκφράσουν στην τραγουδοποιητική τους τέχνη τον πόνο για όσους και όσα έχασαν το 1922. Σαν τον παππού τον Χαράλαμπο, ο οποίος σχεδόν ποτέ δεν μιλούσε για το παρελθόν, προτιμώντας να κλειδώσει τις μνήμες κάπου στον νου του.
Τα μεγάλα ορόσημα ήρθαν λοιπόν αργότερα. Όταν ξεκαθαρίστηκε δηλαδή πως κανείς δεν θα γυρνούσε πίσω, όταν η ζήλεια και η έχθρα έναντι των προσφύγων υποχώρησε –με εκείνους να εντάσσονται πλήρως στο εδώ και στο τώρα της «μάνας Ελλάδας»– όταν το 1922 έγινε ορόσημο μιας εθνικής καταστροφής, ταφόπλακα της Μεγάλης Ιδέας και προμετωπίδα ενός νέου συλλογικού αφηγήματος περί Χαμένων Πατρίδων. Διόλου τυχαία, οι δύο κύριοι δίσκοι που ασχολήθηκαν με το θέμα βγήκαν 50 χρόνια μετά.
Ο λόγος βέβαια για τη «Μικρά Ασία» του Απόστολου Καλδάρα (Αύγουστος 1972), σε στίχους Πυθαγόρα, με ερμηνευτές τον Γιώργο Νταλάρα και τη Χάρις Αλεξίου –από εκεί προέρχεται και ο τίτλος του παρόντος αφιερώματος– και για τον «Άγιο Φεβρουάριο» του Δήμου Μούτση (Φεβρουάριος 1972), σε στίχους Μάνου Ελευθερίου, με τον Δημήτρη Μητροπάνο και την Πετρή Σαλπέα στα φωνητικά. Την ίδια χρονιά, τον Δεκέμβριο, θα ερχόταν και η πρώτη εκδοχή του "Ζεϊμπέκικου" του Διονύση Σαββόπουλου. Οι δίσκοι του Καλδάρα και του Μούτση δυσκολεύτηκαν στην αρχή ως προς την εμπορική απήχηση, τελικά όμως τη συνάντησαν, μένοντας έκτοτε ως οι ισχυρότερες διασυνδέσεις του 1922 με το εγχώριο πεντάγραμμο. Γι' αυτό και θα τους δώσουμε μεγαλύτερη μερίδα στη διαλογή των 22 κομματιών που ακολουθεί.
1. Γιώργος Νταλάρας & Γιάννης Φέρτης: Τι Να Θυμηθώ Τι Να Ξεχάσω
Διαρκεί μόλις 2,5 λεπτά, όμως πρόκειται για μέγα κομψοτέχνημα: η λαϊκή πενιά του Απόστολου Καλδάρα, η άμεσα συγκινησιακή γραφή του Πυθαγόρα (Παπασταματίου), ο Γιώργος Νταλάρας στον δρόμο πια των ολοκληρωμένων ερμηνειών με τις οποίες έμελλε να ταυτιστεί και ο Γιάννης Φέρτης ως γοητευτικός αφηγητής, τα πάντα είναι στη σωστή θέση. Από τα απλούστερα, μα και λαμπρότερα τραγούδια του ιστορικού άλμπουμ Μικρά Ασία (1972).
2. Δημήτρης Μητροπάνος: Η Σούστα Πήγαινε Μπροστά
Άλλη γραφή ο Καλδάρας, άλλη ο Δήμος Μούτσης: λαϊκός με έναν τρόπο διαφορετικό. Άλλος στιχουργός ο Πυθαγόρας, άλλος ο Μάνος Ελευθερίου· πιο έμμεσος, πιο υπαινικτικός, εδώ σε μια νοερή ενατένιση της παλιάς Σμύρνης μέσα από μια έρευνα σε καρτ ποστάλ και φωτογραφίες εποχής. Και ο Δημήτρης Μητροπάνος –φαντάρος ακόμα, χρειάστηκε μάλιστα να πάρει ειδική άδεια ώστε να πάει στις ηχογραφήσεις– στην πρώτη του σπουδαία στιγμή. Από τον Άγιο Φεβρουάριο (1972), φυσικά.
3. Διονύσης Σαββόπουλος & Σωτηρία Μπέλλου: Ζεϊμπέκικο
Θίγει ασφαλώς κι άλλα πράγματα ο Σαββόπουλος στο συγκλονιστικό αυτό δημιούργημά του, όμως το δίστιχο «Ο πατέρας μου ο Μπάτης ήρθε απ' τη Σμύρνη το Εικοσιδυό/Κι έζησε πενήντα χρόνια σ' ένα κατώι μυστικό» βάζει γερά στο παιχνίδι τα Μικρασιατικά. Το είπε εκφραστικότατα στο άλμπουμ Βρώμικο Ψωμί (1972) –το ίδιο και 41 χρόνια αργότερα, σε μια θαυμάσια βραδιά στο Gagarin (2013)– ωστόσο λόγια και κομμάτι απογειώθηκαν το 1975, στην επανεκτέλεση με τη Σωτηρία Μπέλλου για τον δίσκο 10 Χρόνια Κομμάτια. Η οποία κόμισε ασυναγώνιστη λαϊκότητα, εκτοξεύοντας το "Ζεϊμπέκικο" στους τραγουδιστικούς μύθους της σύγχρονης Ελλάδας.
4. Νίκος Ξυλούρης: Χίλια Μύρια Κύματα
Ayvalık σήμερα, το Αϊβαλί υπήρξε το δεύτερο σημαντικότερο εμπορικό κέντρο των ελληνόφωνων Χριστιανών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μετά τη Σμύρνη, μνήμη που διατηρήθηκε μετά το 1922 τόσο στη λογοτεχνία, όσο και σε πολλά τραγούδια. Ένα από τα πιο διάσημα είναι κι αυτό του Νίκου Ξυλούρη (με τη Μέμη Σπυράτου στα δεύτερα φωνητικά), σε μουσική Γιάννη Μαρκόπουλου, το οποίο ξεκινά με τους αξέχαστους στίχους «Χίλια μύρια κύματα μακριά τ' Αϊβαλί» –υπογεγραμμένους από τον Κώστα Γεωργουσόπουλο. Μια θαυμάσια, ποιητική απεικόνιση του τραύματος της Καταστροφής, η οποία δένεται βέβαια στη συνέχεια και με άλλες περιπέτειες του Ελληνισμού. Από τον δίσκο Ιθαγένεια (1972).
5. Γιώργος Νταλάρας: Η Προσφυγιά
Καλδάρας, Πυθαγόρας & Νταλάρας σε ένα ακόμα σπουδαίο στιγμιότυπο από τη Μικρά Ασία (1972). Ένα από τα ωραιότερα ελληνικά τραγούδια που έχουν γραφτεί για όσους ξεριζώνονται βίαια από τον τόπο τους, με χαρακτηριστική ματζόρε ανάπτυξη όταν γίνεται λόγος για θάνατο και επιστροφή στο μινόρε για την πίκρα της προσφυγιάς.
6. Δημήτρης Μητροπάνος: Άλλος Για Χίο Τράβηξε
Τη γνωστή (παλιότερα) ρήση «άλλος για Χίο τράβηξε κι άλλος για Μυτιλήνη», τη γέννησε το τραγούδι του Μούτση και του Ελευθερίου από τον Άγιο Φεβρουάριο (1972), καθώς γνώρισε μεγάλη ραδιοφωνική επιτυχία. Θαυμάσια η ενορχήστρωση, το μέτρο της ερμηνείας του Μητροπάνου, μα και η όλη ατμόσφαιρα, η οποία κάπως διασκεδάζει το ο σώζων εαυτώ σωθήτω που ακολούθησε την ήττα του ελληνικού στρατού και τη φωτιά της Σμύρνης.
7. Μαρία Δημητριάδη: 1922 (Στους Χρόνους Της Καταστροφής)
Το Χρονικό (1970) είναι ίσως ο σημαντικότερος δίσκος του Γιάννη Μαρκόπουλου, από την άποψη ότι είναι αυτός που κόμισε στην εγχώρια πραγματικότητα τόσο το όραμά του για ένα σύγχρονο τραγούδι σε διάλογο με τη δημοτική παράδοση, όσο και το ταλέντο του στην πραγμάτωση μιας τέτοιας φιλοδοξίας. Από κοντά, βέβαια, ήταν και οι στίχοι του Κώστα Γεωργουσόπουλου με τις αλληγορικές τους ποιότητες, οι οποίοι ανέλαβαν να αποτυπώσουν διάφορες στιγμές από την πλούσια ιστορία του τόπου μας. Δεν γινόταν λοιπόν να λείψουν τα Μικρασιατικά, με τη Μαρία Δημητριάδη να τραγουδά υπέροχα για «πικρούς καιρούς, σημαδιακούς, με δάκρυα κι αλάτι».
8. Γλυκερία: Τι Σε Μέλλει Εσένανε
Καταπληκτικό ανεβαστικό τραγούδι, που μάλλον δημιουργήθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα μέσω παραλλαγών σε μοτίβα ήδη γνώριμα στους παραδοσιακούς καρσιλαμάδες της Σμύρνης. Ως εκ τούτου προηγείται μεν της Καταστροφής του 1922, μα έπειτα συνδέθηκε με τους ξεριζωμένους της: η Γλυκερία, για παράδειγμα, η οποία θριάμβευσε διασκευάζοντάς το για το ιστορικό της άλμπουμ Σμυρνέικα (1981), τραγουδά στο φινάλε «Απ' τη Σμύρνη έρχομαι να βρω παρηγοριά/Να βρω μες στην Αθήνα μας αγάπη κι αγκαλιά». Στίχους δηλαδή που δεν υπάρχουν στην εκτέλεση που ηχογράφησε ο φοβερός Κώστας Καρίπης το 1925 –ο πρώτος που το κατέγραψε δισκογραφικά– μα συναντιούνται έπειτα τόσο στην εκδοχή του Γιώργου Βιδάλη (1926), όσο και σε αυτήν της Μαρίκας Παπαγκίκα (1927).
9. Χάρις Αλεξίου: Πήρε Φωτιά Το Κορδελιό
Μόλις στα 22, η Χάρις Αλεξίου μπαίνει στα τροχιά των μεγάλων φανερώνοντας ευρύτερα τη στόφα που έμελλε να την αναγορεύσει σε «Χαρούλα» και σε πανελλήνιο είδωλο. Απολαυστική ερμηνεία σε ένα έξω καρδιά κομμάτι του Καλδάρα και του Πυθαγόρα από τη Μικρά Ασία (1972), το οποίο γιορτάζει μια χαμένη πραγματικότητα, πριν την Καταστροφή, όταν Έλληνες και Τούρκοι μπορούσαν να διασκεδάζουν μαζί («γλεντάνε στο καφέ αμάν Ρωμιοί και χανουμάκια») κάπου στο Κορδελιό –παραθαλάσσιο προάστιο της παλιάς Σμύρνης.
10. Πετρή Σαλπέα: Άγιος Φεβρουάριος
Η Πετρή Σαλπέα αποσύρθηκε νωρίς από τη δισκογραφία, πρόλαβε όμως να συνδέσει το όνομά της με τον Μούτση, τον Ελευθερίου και το ορόσημο του Άγιου Φεβρουάριου –άλλωστε αυτή πρωτοείπε τα συγκεκριμένα τραγούδια τον Οκτώβριο του 1971, στο πλακιώτικο πάλκο του «Περικλή», έχοντας στο πλάι της τον Γιάννη Μπογδάνο. Στις ηχογραφήσεις, έπειτα, το ομώνυμο του άλμπουμ αναδείχθηκε από τη γλυκιά της φωνή και το «σκέτο» της ερμηνείας της, η οποία πάτησε ωραία στη θαυμάσια ενορχήστρωση για να θυμηθεί καρτ ποστάλ από το μικρασιατικό μέτωπο και προσφυγικούς δρόμους.
11. Νίκος Ξυλούρης & Τζένη Καρέζη: Ο Ξεριζωμός
Λίγο μετά τα "Χίλια Μύρια Κύματα" ο Νίκος Ξυλούρης «επιστρέφει» στο Αϊβαλί, μα με έναν τρόπο διαφορετικό από αυτόν που χαρακτήρισε τις συνεργασίες του με τον Μαρκόπουλο. Εδώ βρισκόμαστε στις ιστορικές θεατρικές παραστάσεις για το Μεγάλο Μας Τσίρκο (1973), σε σκηνοθεσία του πρόσφατα εκλιπόντος Κώστα Καζάκου. Συμπρωταγωνίστρια του Ξυλούρη στο σανίδι η Τζένη Καρέζη, με τον Σταύρο Ξαρχάκο στη λιτή ελληνικότητα της σύνθεσης και τον Ιάκωβο Καμπανέλλη να υπογράφει τους στίχους. Το κοινό, χαρακτηριστικά, χειροκροτεί ενθουσιωδώς όταν η Καρέζη κραυγάζει «όλοι μας σφάζαν και μας πνίγανε μαζί/Εγγλέζοι, Γάλλοι κι Αμερικανοί».
12. Παντελής Θαλασσινός: Τα Σμυρνέικα Τραγούδια
Το πιο διάσημο κι επιτυχημένο τραγούδι γύρω από το 1922 που παρήγαγε η νεότερη φουρνιά έντεχνων καλλιτεχνών, όσων σταδιοδρόμησαν στη δεκαετία του 1990. Ο Ηλίας Κατσούλης, βέβαια, δεν πολυβρίσκει τις στιχουργικές ισορροπίες τις οποίες επιδιώκει –τα πράγματα μένουν κάπως άκομψα στο γενικόλογο. Εκφράζει ωστόσο επαρκώς το παγιωμένο συλλογικό συναίσθημα για τον χαμό της Σμύρνης, ενώ ο Παντελής Θαλασσινός (ο οποίος είναι και ο συνθέτης του άσματος) παραδίδει μία από τις πιο αξιομνημόνευτες ερμηνείες του. Από τον δίσκο Αστρανάμματα (1996).
13. Νότης Σφακιανάκης: Η Στέλλα Η Σμυρνιά
Η "Στέλλα Η Σμυρνιά" υπήρξε η απάντηση της λαϊκής πίστας της δεκαετίας του 1990 στην επιτυχία των "Σμυρνέικων Τραγουδιών" του Θαλασσινού. Δημιουργία του παραγνωρισμένου από τους «ποιοτικούς» Γιώργου Μουκίδη –σύνθεση και στίχοι– διαθέτει τον Νότη Σφακιανάκη στα αξιοπρεπή του, κυρίως όμως έχει εκείνο το «Θα σε περνάνε για τρελή που θες να πας στο Αϊβαλί/ρεμπέτικα να τραγουδήσεις» του ρεφρέν να μοιάζει με σκηνή βγαλμένη από ταινία. Η γιαγιά που ακούγεται στην έναρξη, παρεμπιπτόντως, είναι η κυρία Σταυρούλα, μια μικροπωλήτρια βοτάνων την οποία ανακάλυψε τυχαία ο Σφακιανάκης. Από τον δίσκο Οι Νότες Είναι 7ψυχες (1998).
14. Γιώργος Μαργαρίτης: Προσφυγιά
Ο Γιώργος Μαργαρίτης στο ζενίθ της καριέρας του, τιμά τους Σμυρνιούς πρόσφυγες της Κοκκινιάς προσφέροντας μια ατόφια λαϊκή ερμηνεία σε αυτό το άγνωστο μα προσεγμένο τραγούδι του Γιώργου Ταχτά (σύνθεση) και του Πέτρου Χάλαρη (στίχοι). Από τον δίσκο του 1987 Όχι Πισωγυρίσματα –εκείνον που είχε και το "Κελί Τριάντα Τρία".
15. Λυγερή Μουστάκη: Στ' Αλάτσατα 'Ναι Ένα Βουνό
Εδώ συναντούμε έναν απόηχο της Μικρασιατικής Καταστροφής στη δημοτική παρακαταθήκη, μέσω ενός τραγουδιού που προϋπήρχε του 1922 ως παραδοσιακό ερωτικό της περιοχής της Ερυθραίας, μα αναπροσαρμόστηκε στιχουργικά μετά τον ξεριζωμό αποκτώντας τους νέους στίχους «Χαθήκαν οι λεβέντες σας απ' τη Μικράν Ασία». Έτσι δηλαδή το τραγουδούσαν όσοι ήρθαν πρόσφυγες από τα Βουρλά στη Νέα Ερυθραία και σε αυτήν την εκδοχή το ακούμε και από τη (μη επαγγελματία) Λυγερή Μουστάκη, σε μια a cappella εκτέλεση ξεχωριστής θέρμης. Συμπεριλαμβάνεται στον δίσκο Τραγούδια Και Χοροί Από Τη Σμύρνη Και Την Ερυθραία Μικράς Ασίας, τον οποίον κυκλοφόρησε το Λύκειο Ελληνίδων το 1994.
16. Γεωργία Μηττάκη: Σμύρνη Με Τα Περίχωρα
Διαμαντάκι του σμυρνέικου στυλ που άκμασε στον ελληνικό Μεσοπόλεμο πριν τη γέννηση του ρεμπέτικου τραγουδιού, το άσμα αυτό του Σταύρου "Σμυρνιού" Παντελίδη (μουσική και στίχοι) υμνεί τη Σμύρνη και τα προάστιά της, παρουσιάζοντάς τα ως μια ευλογημένη χώρα την οποία «ρήμαξε η μπόρα». Το είπε σε δίσκο γραμμοφώνου 78 στροφών η Γεωργία Μηττάκη (1935), βγάζοντας ένα θελκτικό, κελαρυστό παράπονο.
17. Κώστας Ρούκουνας: Ο Αιχμάλωτος
Εδώ έχουμε μια πολύ ιδιαίτερη θεματολογία, γύρω από όσους αιχμαλωτίστηκαν κατά τον Μικρασιατικό Πόλεμο (1919-1922), συρόμενοι εκδικητικά στα βάθη της Τουρκίας, στις απάνθρωπες συνθήκες τις οποίες έμελλε να μετατρέψει σε σπουδαία λογοτεχνία ο Ηλίας Βενέζης, όταν έγραψε την τελική μορφή του θρυλικού μυθιστορήματος «Το Νούμερο 31328» (1931) ή και ο Στρατής Δούκας στην "Ιστορία ενός αιχμαλώτου (1929). Σύνθεση και στίχοι του Κώστα Ρούκουνα, ο οποίος και το ερμήνευσε σε δισκάκι γραμμοφώνου το 1935, εκπροσωπώντας ωραία τη διαδρομή από το σμυρνέικο στο ρεμπέτικο.
18. Γιώργος Βιδάλης: Προσφυγοπούλα
Το πρώτο τραγούδι για τον πόνο της προσφυγιάς που γράφτηκε από Μικρασιάτη δημιουργό στα χρόνια του Μεσοπολέμου, αλλά κι ένα από τα ελάχιστα ανάλογα. Σύνθεση και στίχοι του σπουδαίου Παναγιώτη Τούντα σε ρουτινιάρικο ελαφρό/ευρωπαϊκό στυλ, ηχογραφήθηκε το 1927 από τον Γιώργο Βιδάλη, με τον Τίτο Βαλέρη να τον συνοδεύει στο ρεφρέν. Η προσφυγοπούλα του τίτλου κλαίει διηγούμενη τα βάσανα της Καταστροφής, με τον αγαπημένο της να υπόσχεται πως θα ξαναγυρίσουν κάποτε «στην έμορφή μας Σμύρνη» –εκφράζοντας τις μύχιες επιθυμίες πολλών ξεριζωμένων.
19. Μάρκος Μελκόν: Το Προσφυγάκι
Παρόμοια υπόθεση με την άνωθεν "Προσφυγοπούλα", δοσμένη όμως από αντρική σκοπιά. Ο Βαγγέλης Παπάζογλου, ο οποίος έγραψε μουσική και στίχο, καταγόταν από το χωριό Ντουρμπαλί έξω από τη Σμύρνη, πολέμησε στη Μικρασιατική Εκστρατεία κι έφτασε έπειτα πρόσφυγας στην Κοκκινιά. Ο ήρωάς του μιλάει ξεκάθαρα για τον πόνο που έχει στην καρδιά, τον οποίον προσπαθεί να ξεχάσει πίνοντας, μεθώντας και τραγουδώντας. Το είπε θαυμάσια ο Μάρκος Μελκόν το 1928, σε πλάκα 78 στροφών.
20. Χάρις Αλεξίου: Στην Ξενιτιά
Ο Βυζαντινός Εσπερινός (1973) ήταν ο δίσκος του Καλδάρα που διαδέχθηκε τη Μικρά Ασία, κρατώντας τον Νταλάρα και την Αλεξίου ως ερμηνευτές, μα φέρνοντας τον Λευτέρη Παπαδόπουλο στους στίχους –λόγω μιας διένεξης του συνθέτη με τον Πυθαγόρα, όπως αποκάλυψε το 2002 ο Παπαδόπουλος. Πικρά λόγια με χαρωπή μουσική (ο ρυθμός είναι μπάλος) και την Αλεξίου στα ωραία της, σε ένα τραγούδι περί ξενιτειάς που δεν έχει βέβαια ξεκάθαρη μικρασιατική αναφορά, μας προκύπτει όμως από την επιδίωξη του Καλδάρα να δουλέψει πάνω στη βυζαντινή οκτάηχο. Αλλά και από το γεγονός ότι, έκτοτε, το άλμπουμ πάει πακέτο με τη Μικρά Ασία, όπως λ.χ. στις φετινές εκδηλώσεις του Δήμου Πειραιά για την εκατονταετία του 1922.
21. Μιχάλης Νικολούδης: 1922
Δημιουργικά ο Μιχάλης Νικολούδης μπορεί να μην ξεπέρασε ποτέ τον δίσκο Αιολία (1995), έδωσε όμως και περαιτέρω αξιόλογα δείγματα γραφής καθώς προσπαθούσε να ισορροπήσει μεταξύ Ανατολής και Δύσης, αναζητώντας (μεταξύ άλλων) γέφυρες μεταξύ της ελληνικής εντοπιότητας και των κλασικών μουσικών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Σε αυτό το οργανικό κομμάτι απηχεί με ενάργεια και στιβαρότητα το 1922 ως σημείο-καμπή στον χρόνο και στο πολιτισμικό γίγνεσθαι της ανατολικής Μεσογείου. Περιλήφθηκε στον δίσκο 1922: Από Την Ασία Στην Ευρώπη (1999).
22. Γιάννης Κουρτίδης & Αχιλλέας Βασιλειάδης: Την Πατρίδα Μ' Έχασα
Ο Πόντος αποτελεί χωριστό κεφάλαιο στον ξεριζωμό του ελληνικού στοιχείου από τη Μικρά Ασία, γιατί στο τέλος του Α΄ Παγκοσμίου (1918) οι κάτοικοί του προσανατολίστηκαν στη δημιουργία μιας δικής τους δημοκρατίας, η οποία θα ανέπτυσσε ειδική σχέση με την Ελλάδα. Αλλά το σχέδιο δεν πραγματώθηκε και οι Νεότουρκοι δεν άργησαν να στραφούν εναντίον τους, ιδίως μετά τη νίκη στον πόλεμο με τους Αρμένιους (1920).
Επειδή λοιπόν οι Πόντιοι ακολούθησαν τελικά τη μοίρα των Μικρασιατών, ας κλείσουμε με το "Την Πατρίδα Μ' Έχασα", που είναι και επιτυχημένο στις σημερινές ποντιακές κοινότητες, μα και καλοφτιαγμένο. Τόσο, ώστε ορισμένοι μπερδεύονται και το θεωρούν παραδοσιακό –ενώ πρόκειται για σύνθεση του Κώστα Σιαμίδη σε στίχους του (καθηγητή νευροχειρουργικής) Χρήστου Αντωνιάδη, ερμηνευμένο από τους Γιάννη Κουρτίδη & Αχιλλέα Βασιλειάδη στον δίσκο Μαυροθάλασσα (1999). Το 2011, μάλιστα, προκλήθηκε αίσθηση όταν το διασκεύασε η Τουρκάλα τραγουδίστρια και ηθοποιός Şevval Sam, στα πλαίσια μιας τηλεοπτικής της εμφάνισης στη γείτονα χώρα.