Ιστορίες και μουσικοί συνειρμοί της ελληνικής νησιωτικής ιδιαιτερότητας

Τον έχει τραγουδήσει και ο David Sylvian. “September’s here again” και είναι σκανδαλωδώς παρεξηγημένος μήνας ο Σεπτέμβριος, γιατί σηματοδοτεί την ωραιότερη φάση της θερινής περιόδου (η οποία ας συμφωνήσουμε επιτέλους ότι διαρκεί έως τις 28 Οκτωβρίου που εθιμοτυπικά τρώμε το τελευταίο παγωτό της σεζόν). Μπορεί να τελείωσαν οι διακοπές, αλλά μαζί με αυτές αποχαιρετούμε και τις αναγκαίες ετήσιες αυγουστιάτικες κακομοιριές. Την υπερβολική ζέστη, τα κουνούπια, τις ηχορρυπαντικές “πολιτιστικές” εκδηλώσεις ανά την ηρωική ύπαιθρο, τα μαγιό που δεν στεγνώνουν με τίποτα (μια παγκόσμια σταθερά που έχει επισημανθεί ρητά και από τους γλυκύτατους ιάπωνες Lullatone στο ιντερμέδιο “Driving Home With A Towel On The Seat”), τον δολοφονικό κλιματισμό των πλοίων για Κρήτη και Κυκλάδες και άλλες εξίσου χαριτωμένες μιζέριες ων ουκ έστιν αριθμός.

Τα σκεφτόμουν τις προάλλες για να εξωραΐσω κι εγώ την κατάσταση, χαζεύοντας τις φωτογραφίες μου με την απαραίτητη συνοδή αέρινη μελαγχολία και με αφορμή μία που βγήκε λίγο για πλάκα φέτος στη Σίφνο, ήρθαν κατακλυσμιαία οι αναμνήσεις μικρών καλοκαιρινών (και μίας πασχαλινής) ιστοριών περί την ελληνική νησιωτική ιδιαιτερότητα που εγείρουν ανάλογους μουσικούς συνειρμούς.

Φυσικά δεν ήταν κάποιο “ανεπιτήδευτο” ινσταγκραμικό ενσταντανέ με δέκα φίλτρα και ένδειξη #nofilter (μακριά από μας, άλλωστε και η θάλασσα και ο μουσακάς και οι ίδιοι οι uploaders είναι μωβ και το saturation στο θεό - απορώ πραγματικά ποιο το νόημα). Ήταν δυο ράφια με βιβλία στο τυπικό τοπικό σούπερ μάρκετ, σταθερά ένα από τα πιο υποτιμημένα αξιοθέατα των παραθεριστικών προορισμών, κυρίως λόγω των εξωτικών προϊόντων που συχνά προσφέρει (με κορυφαίο ένα συσκευασμένο σάμαλι ή μπακλαβαδάκι, θα σας γελάσω, στη Φολέγανδρο με το παραπλανητικό όνομα “Πονηρούλι”, λες και δεν ξέρουμε ότι από θερμιδικής άποψης θα είναι “Παμπόνηρο”). Δυστυχώς όμως, ελέω παγκοσμιοποίησης, αυτές τις underground παραγωγές τις ψάχνουμε πλέον με το κυάλι ανάμεσα στα gluten free των μεγάλων στούντιο, οπότε τι να κάνουμε, χαζεύουμε αναγκαστικά τα.. αριστουργήματα της Θεώνης Μπριλή, της Ζωγραφιάς Τσαβέα και της Ρένας Ρώσση - Ζαϊρη (που το κρατά true διατηρώντας διπλό επώνυμο).

Όμως μια δεύτερη, πιο διεισδυτική ματιά αποκαλύπτει το Μαχαίρι του Nesbo κάτω αριστερά (αναμενόμενο), μια τρίτη τον Τρυποκάρυδο του Robbins (όλο και ανεβαίνουμε επίπεδο) και το τελειωτικό χτύπημα έρχεται με το Γκιακ του Δημοσθένη Παπαμάρκου στο επάνω ράφι. Ωπ! Από αρβανίτικα εγώ γρι βέβαια, αλλά με το που το βλέπω, αρχίζω να τραγουδάω Ντο τ’ α πρες κοτσσίδετε, ήτοι “θα σου κόψω τις κοτσίδες”, που πέρα από ερωτικό αρβανίτικο δημοτικό που έχει ερμηνεύσει και ο Μιχάλης Μενιδιάτης, είναι ο τίτλος του πρώτου διηγήματος του βιβλίου, ενώ χαζοακούγεται και κάποιο νησιώτικο από το ταμείο και με κοιτάζει με περιέργεια κι ένας Γάλλος με μπλουζάκι Blind Guardian και μάλιστα με στάμπα από το κορυφαίο “Imaginations From The Other Side”. Να πω με την ευκαιρία ότι μπορεί το αμερικάνικο power metal να θεωρείται το αρτιότερο, όμως το γερμανικό είναι το πιο παραμυθένιο. Σε ταξιδεύει σε ξεχασμένους, φανταστικούς κόσμους βγαλμένους από σκονισμένες μυθολογίες άλλων λαών. Εννοείται ότι τα βιβλία δεν τα ξανακοιτάζω, μην εμφανιστεί και κανένας Αξελός και έχουμε άλλα. Τέτοια συμπύκνωση λογοτεχνικών / φιλοσοφικών ρευμάτων σε ένα και μόνο καρέ μόνο η ελληνική νησιωτικότητα εν μέσω θέρους κυρίες και κύριοι.

Στον Αρτεμώνα της Σίφνου, εκτός από τα δαιδαλώδη γραφικά στενά και τα εξαίσια νεοκλασικά σπίτια σε κατάφυτους κήπους, με εντυπωσίασε η λατρεία της Παναγίας. Της Παναγίας της Κόγχης, της Παναγίας του Μπαλή, της Παναγίας της Άμμου και αλλού στο νησί η Παναγία είναι Ουρανοφόρα (τι όμορφο!), Αγγελόκτιστη, του Βουνού, ή Πουλάτη, πάντως όπως κι αν την αποκαλούν, είναι σίγουρα συνεχώς παρούσα ως πανανθρώπινο σύμβολο γυναικείας δύναμης, όπως στο αυτεξήγητο “Panagia” του Stephan Micus στην ECM.

Άλλωστε οι τιμές στη Μεγαλόχαρη είναι σήμα κατατεθέν των νησιωτών. Την Κυριακή του Πάσχα στη Φολέγανδρο η εικόνα της Παναγίας ξεκινάει από τη Χώρα μια μεγάλη διαδρομή στα ανοιχτά σπίτια των ντόπιων, όπου ο κόσμος έχει την ευκαιρία να κεραστεί σε κάθε στάση γλυκά, ρακή κ.ά. Εκεί πριν λίγα χρόνια, μέσα σε ένα εντυπωσιακό αρχοντικό, εντόπισα το γραμμόφωνο της φωτογραφίας με δίσκους της αμερικανικής Zonophone Records και της γερμανικής Odeon, ετικέτες που έχουν συνδεθεί και με ορισμένες σπάνιες ηχογραφήσεις Μικρασιατών καλλιτεχνών στην Ισταμπούλ και την Σμύρνη. Μια μίνι έρευνα εκ των υστέρων αποκάλυψε τον πολύ ενδιαφέροντα σκοπό “Τούντε Τούντε”, ηχογραφημένο το 1906 από την Εστουδιαντίνα Σιδερή, την πρώτη από τις εστουδιαντίνες της διασποράς, για την οποία διαβάζω στον ιστότοπο του Εικονικού Μουσείου Αρχείου Κουνάδη, ότι η φήμη της έφτασε έως την Αγγλία, και “όταν ο Γουλιέλμος της Γερμανίας επισκέφθη το Λονδίνο καλέστηκε η μαντολινάτα εκεί από τον λόρδο Λουβεσμπίρουγκ κι έπαιξαν στο διοργανωθέν γκάρντεν πάρτυ προς τιμήν του γερμανού αυτοκράτορα”. Η μουσική είναι παραδοσιακή ελληνική με πολυφωνικές ρίζες βαλκανικές (ίσως ρουμάνικες) ή/και οθωμανικές, κανονική προϊστορία του ρεμπέτικου και περιλαμβάνει και τον Τσομπανάκο που αργότερα έγινε σήμα της ΕΡΤ (γι’ αυτό κάνουν καλό τα ταξίδια, δίνουν αφορμές να ψάχνουμε να μαθαίνουμε πράγματα).

Λίγο αργότερα, το 1908, η Ελληνική Εστουδιαντίνα ηχογράφησε στη Σμύρνη το επιθεωρησιακό “Η Νέα Γυναίκα” του Θεόφραστου Σακελλαρίδη, ένα άκρως τολμηρό φεμινιστικό μανιφέστο για τα δεδομένα της εποχής, διασκευή από ναπολιτάνικο τραγούδι, που θεωρήθηκε ότι προσομοιάζει στο κίνημα των Σουφραζέτων του 19ου αιώνα για τη διεκδίκηση της ψήφου. Άλλωστε λέει “εγώ είμαι η νέα γυναίκα που θα καπνίζω και θα ψηφίζω”. Δεδομένου ότι μέχρι το 1922 δεν είχε καν συζητηθεί το ζήτημα της ψήφου των γυναικών στην Ελλάδα, μπορούμε νομίζω να φανταστούμε πόσο μπροστά ήταν αυτοί οι άνθρωποι.

Επιστροφή από την περιφορά της εικόνας στη Χώρα. Η εικόνα συνεχίζει και στο υπόλοιπο νησί βέβαια, αλλά εμείς θα πιούμε καφέ στον “Υδροχόο”, κάθε τραπεζάκι του οποίου καλύπτεται από το εξώφυλλο ενός άλμπουμ - τοτέμ της 70s ροκ σκηνής. Δικοί μας άνθρωποι! Μου έχει κάνει εντύπωση πάντως ότι το “Silent Cries And Mighty Echoes” των Eloy είναι πάλι ελεύθερο. Γιατί δεν κάθεστε εδώ παιδιά; Φοβάστε μη σας την πέσουν οι φλοϋντάκηδες ότι αντιγράφετε; Αν και φλοϋντάκιας η ίδια, αν και δεν μπήκα ποτέ στη φάση Eloy, νομίζω ότι οι Γερμανοί είναι από τους αδικημένους του progressive rock, ο δε συγκεκριμένος δίσκος σηματοδοτεί το τέλος της χρυσής περιόδου τους, καθώς από τα 80s και μετά μπήκαν σε περιπέτειες με αλλαγές μελών και μάλλον μέτριους δίσκους, τουλάχιστον για ένα διάστημα. Μην σας κάνω την έξυπνη βέβαια, γιατί κι εμείς στο “Deep Purple In Rock” καθίσαμε. Μιλάμε για τον πρώτο studio δίσκο των Purple όπου εμφανίζονται αμφότεροι ο Ian Gillan και ο Roger Glover εδώ, δεν αστειευόμαστε.

Πάμε όμως τώρα από το στοιχειωμένο τραπέζι στο εν γένει στοιχειωμένο μπαρ πια. Υπήρχε στην Ιεράπετρα, στο Λασίθι της Κρήτης, η “Πάροδος”, ένα πολύ ωραίο τζαζ μπαρ στο δρόμο για το τζαμί με την οθωμανική κρήνη. Περνώντας απ' έξω πέρυσι το καλοκαίρι το είδα ανοιχτό, αν και εμφανώς εγκαταλειμμένο. Μπήκα μέσα και βρήκα παλιά τεύχη του Downbeat και του Jazz & Τζαζ, την κιθάρα παρατημένη και το μικρόφωνο στη μικρή σκηνή σκονισμένο. Ο ιδιοκτήτης του έχει γυρίσει την Ευρώπη ως μουσικός και έκανε παλιά κάποια λάιβ εδώ, ερμηνεύοντας και δικά του τραγούδια. Στον επάνω όροφο με τα βιβλία, τα ράφια ήταν άδεια. "Πάει κι αυτό, έκλεισε" σκέφτηκα και σηκώθηκα να φύγω. Εκείνη την ώρα μπήκε ο ιδιοκτήτης.

- Κλείσατε ε;
- Εεεεε ναι.
- Κρίμα.
- Δεν βαριέσαι. Ποιος ακούει σήμερα τζαζ.

(όπα βρε άνθρωπε, κι εμείς εδώ τι κάνουμε τόσο καιρό; μη μας τη λες έτσι).

Φεύγοντας έριξα άλλη μια ματιά στον Ornette Coleman στο εξώφυλλο του Downbeat. Ήταν σαν να μου έλεγε “τι στενοχωριέσαι για ένα μπαρ βρε χαζό, αφού εμείς είμαστε αθάνατοι”. Και μήπως άδικο έχει; Θυμήθηκα την προ τριετίας επανέκδοση όλων των δίσκων του στην Atlantic της περιόδου 1959 - 1961. Μέσα σε αυτούς και το μεγαθήριο “The Shape Of Jazz To Come”, για το οποίο ένα θα πω. Δεν έχω ξανασυναντήσει τόσο προφητικό τίτλο δίσκου ποτέ. 50 χρόνια μπροστά ήσουν μωρέ Ornette. Σκέψου δηλαδή να είναι 1959 και να ακούς για πρώτη φορά αυτό το πράγμα ζωντανά. Ένα εγκεφαλικό πατατράκ το παθαίνεις όσο να 'ναι. Πολύ θα 'θελα να μπορούσα να είμαι σε ένα τέτοιο ψιλοφρικαρισμένο ακροατήριο. Θα γινόμουν κι εγώ αθάνατη λογικά.

Από την Ιεράπετρα έχω καταγωγή και μπορώ να γράφω όλη μέρα γι’ αυτή, ιδίως για την κρυστάλλινη πυκνή θάλασσα που το βράδυ γίνεται μωβ και το νερό δημιουργεί περίεργους μαλακούς όγκους, σαν να χορεύουν οι Μεγάλοι Παλαιοί από κάτω μα τον Κθούλ(χ)ου, οπότε πάμε στην ευρύτερη περιοχή για περισσότερη αθανασία και ατέρμονη ομορφιά και συγκεκριμένα στη Μόρντορ, το Φαράγγι του Χα (σημ: ο Χας από το χάος). Πιστεύω ότι την είσοδό του την χάραξε με μαχαίρι στα βουνά ο Σάουρον λίγο πριν χαθεί στο κενό. (Στη φωτογραφία φαίνεται κιόλας το πνεύμα του που υψώθηκε σαν μαύρο σύννεφο). Από την αριστερή πλαγιά βλέπουμε και τις τελευταίες στρατιές των Ορκ που προσπαθούν να ξεφύγουν, όμως το τέλος έχει γραφτεί.

Ο Χας βρίσκεται στο όρος Θρυπτή δίπλα στον πανάρχαιο μινωικό οικισμό της Βασιλικής. Στην κοίτη του σχηματίζει καταρράκτες, τον χειμώνα δημιουργούνται μέσα φυσικές λίμνες, έχει σπάνια αρωματικά φυτά, πουλιά και περίεργα αφρικανικά τρωκτικά, ενώ οι γκρεμοί, δεξιά και αριστερά στα 200 - 400 μέτρα, δεν έχουν διαφυγή. Κατά τον λαϊκό θρύλο, μια γιαγιά ξεγέλασε κάποτε Σαρακηνούς και αντί για το φρούριο που ήθελαν να καταλάβουν, τους οδήγησε σε βάραθρο από όπου έπεσαν όλοι στη χαράδρα του Χα, μαζί και η ίδια. Ο Χας σου κόβει την ανάσα. Ταιριάζει με αρθουριανές ποιμενικές επικές μυθιστορίες, όπως το “The Moors” των Jag Panzer (το όνομα των οποίων αποδεικνύει σταθερά εδώ και καμιά σαρανταριά χρόνια ότι κάποιες μπάντες απλώς διαλέγουν χαζά ονόματα και δεν κρύβονται στα πάντα βαθιά νοήματα), με H.P. Lovecraft και με την απαραίτητη βόλτα στο Μοναστηράκι, το χωριό φάντασμα στις παρυφές της Θρυπτής, με τα ερειπωμένα πέτρινα σπίτια στην άκρη του φιδίσιου δρόμου, που δεν χρειάζεσαι φως για να το βρεις, αρκεί να ξέρεις από πριν τον προορισμό σου. Σαν τον Βέλγο Empusae, πάντα ταγμένο στον σκοτεινό ήχο, που αν και πλέον χάνει λίγο λίγο το φως από τα μάτια του εξαιτίας μιας σπάνιας πάθησης, καθοδηγείται εσωτερικά σε dark ambient κορυφές, σαν σε εξορκιστική τελετουργία.

Άλλες εκφάνσεις του dark ambient αλλόκοτου απαντώνται και στις Κυκλάδες πάντως, για να μη λέμε μόνο για τα ασβεστωμένα σπίτια, τις ώχρες και τις λουλακί πόρτες. Στην Τήνο, το κυκλαδονήσι με την ωραιότερη ίσως ενδοχώρα, μπορείς να κολυμπήσεις σε θάλασσες δίπλα σε γκριζοπράσινους βράχους που δεν ξέρεις αν ανήκουν στη σελήνη ή το Black Rock της Νεβάδας, να κερδίσεις στη λαχειοφόρο της Γιορτής της Ρίγανης στα Δυο Χωριά (όχι επειδή είμαι μπροστά, αλλά θριάμβευσα) και να χαθείς στα στενά των χωριών με τα χαραγμένα ονόματα και σχήματα, ή τα καθοδηγητικά βελάκια άνευ λοιπών πληροφοριών (οδηγούν στην πλατεία; στην καθολική εκκλησία; στον περιστερώνα; άγνωστο αλλά διακοπές είμαστε, δεν μας νοιάζει).

Στο δε χωριό Αγάπη (ουδετέρου γένους παρακαλώ), η μεγαλύτερη ανακάλυψη δεν ήταν η ερειπωμένη Τοπική ΠΑΣΟΚ που έγινε viral πριν λίγα χρόνια (επιβεβαιώνω πως η εν λόγω φωτογραφία που έχετε όλοι δει δεν είναι τρολιά), αλλά το ότι βρήκαμε τον δρόμο για την πλατεία με οδηγό τη διασκευή του Rory Gallagher (τι;) στο “Leaving Town Blues” του Peter Green (τι; τι;) που τελικά έπαιζε στη διαπασών μέσα από μπακάλικο, στο οποίο τελικά ήπιαμε και καφέ (τι ε τι ε τι ε τιτι). Ξέρετε τώρα, κριθαράκι, απορρυπαντικά, η φωτογραφία του παππού, ψυγείο Φλώρινα, cd player και τρία τραπεζάκια έξω - πιο ΠΑΣΟΚ πεθαίνεις, ίσως αναβιώσει και η Τοπική παραδίπλα. Στον μεσαιωνικό Βώλακα (σοβαρός κίνδυνος να έχω υποπέσει σε misgendering εδώ, καθώς είναι είτε ο ή η Βώλαξ ή Βωλάξ - δεν πειράζει όμως, κατόπιν επιτόπιας έρευνας είδα ότι ούτε οι ντόπιοι το ξέρουν), ερασιτέχνες μαρμαράδες έχουν χαράξει στους τοίχους χαλασμάτων στίχους του Κάλβου, παραδοσιακά τηνιακά τραγούδια και βέβαια τους στίχους του Νίκου Καββαδία από τον Σταυρό του Νότου. Και δεν ξέρω αν υπάρχει μεγαλύτερη αδικία από το να έχουμε χάσει Χατζιδάκι, Μικρούτσικο και πλέον και Θεοδωράκη. Να μην είναι σίγουρο αν θα ζούμε όταν η ελληνική μουσική γνωρίσει ανάλογη ανθοφορία. Πότε θα ξαναβγούν άραγε δίσκοι της ίδιας σημασίας για την ελληνική σκηνή με τον Σταυρό του Νότου, το Φουέντε Οβεχούνα, τον Μεγάλο Ερωτικό, το Μαουτχάουζεν;

Αύγουστος ήταν δεν ήτανε θαρρώ
τότε που φεύγανε μπουλούκια οι σταυροφόροι

Μα τώρα είναι Σεπτέμβρης. Νέα σεζόν, νέα τετράδια - μολύβια. Πάμε για τα καλύτερα.

00:00 David Sylvian - September
01:14 Lullatone - Driving Home with a Towel on the Seat
03:09 Μιχάλης Μενιδιάτης - Ντο Τα Πρες Κοτσίδετε
06:21 Blind Guardian - Mordred’s Song
11:43 Stephan Micus - I Praise You, Unfading Rose
17:59 Εστουδιαντίνα Σιδερή - Τούντε Τούντε
21:25 Ελληνική Εστουδιαντίνα - Η Νέα Γυναίκα
24:19 Eloy - Pilot To Paradise
31:20 Deep Purple - Speed King
37:02 Ornette Coleman - Chronology
43:04 Jag Panzer - The Moors
48:32 Empusae - Guiding Light
1:04:19 Rory Gallagher - Leaving Town Blues
1:10:59 Θάνος Μικρούτσικος, Γιάννης Κούτρας - Federico Garcia Lorca