Patti Smith – η μητέρα όλων μας

Στην ερώτηση «τι είναι η Patti Smith για σένα;» έχουν δοθεί άπειρες απαντήσεις. Θυμάμαι ένα μεταμεσονύκτιο αφιέρωμα σε αυτήν που είχα δει στο Mega όταν ήμουν έφηβη το μακρινό πια 2000. Με συμμετοχές του Κωνσταντίνου Βήτα και της Δήμητρας Γαλάνη (!) μεταξύ άλλων, οι συνεντευξιαζόμενοι και οι συνεντευξιαζόμενες είχαν πει ότι για αυτούς η Patti Smith είναι, μεταξύ άλλων, ο ορισμός του «ροκ», του «πανκ», της «ελευθερίας», της «μαγκιάς», της «τέχνης», της «επανάστασης». Για μένα η Patti Smith είναι ο ορισμός της έννοιας «μητρότητα».

Όχι γιατί ηλικιακά θα μπορούσε άνετα να είναι η μαμά μου – άλλωστε είναι μόλις τρία χρόνια μεγαλύτερη από τη δική μου. Ούτε γιατί χωρίς εκείνη δεν θα  είχαν υπάρξει εκατοντάδες γυναίκες στη μουσική που αγαπάμε. Η Patti Smith είναι η ενσάρκωση της μητρότητας, γιατί η μουσική της δίνει απλόχερα και ανιδιοτελώς, χωρίς ποτέ να ζητάει κανένα αντάλλαγμα. Μόνο και μόνο για τη χαρά της προσφοράς στα αγαπημένα άτομα. Για να τους δώσει φτερά να πετάξουν και για να είναι πάντα εκεί, αν αυτά θελήσουν να γυρίσουν πίσω.

Κάπως έτσι νιώθω όταν ακούω την Patti Smith. Μου δίνει την αίσθηση ότι μπορώ να παρατήσω τα πάντα και να ασχοληθώ με κάτι τελείως διαφορετικό αν το θελήσω, όπως έκανε εκείνη τη δεκαετία του ’80, όταν αποσύρθηκε από τη μουσική για να μεγαλώσει τα παιδιά της. Μπορώ να ξαναπιαστώ με ό, τι έχω αφήσει στην άκρη για καιρό και να το κάνω θριαμβευτικά, όπως έκανε εκείνη το 1996, όταν επέστρεψε με το σαρωτικό “Gone Again” και έδειξε σε όλους και όλες πώς παίζεται το παιχνίδι και ποια είναι η κυρίαρχος σε αυτό. Μπορώ να κυκλοφορώ άβαφη και να είμαι ωστόσο γοητευτική, όπως έκανε εκείνη σε όλη της τη ζωή. Έτσι (οφείλουν να) είναι οι μανάδες – να σου δίνουν τη δυνατότητα να πιστέψεις ότι μπορείς να κάνεις τα πάντα. Η θηλυκή δύναμη δεν φοράει μόνο ψηλοτάκουνα και κόκκινο κραγιόν – μπορεί να έχει τρίχες στο πρόσωπο και χοντροκομμένα άρβυλα. Και πάλι θα είναι σαρωτική. Η Patti Smith δεν εκμεταλλεύτηκε την εικόνα της και δεν άφησε τα στερεότυπα για τις γυναίκες να την καταπνίξουν. Αναδύθηκε μέσα και πάνω από αυτά και δημιούργησε μια γυναικεία περσόνα μοναδική και sui generis -  τόσο σε καλλιτεχνικό, όσο και σε ανθρώπινο επίπεδο.

Στην εφηβεία μου παρακαλούσα να αξιωθώ κάποτε να μπορέσω να δω ζωντανά την Patti Smith. Όχι μόνο γιατί το έργο της είναι κτήμα ες αεί του δυτικού πολιτισμού, αλλά γιατί ήθελα να βιώσω ζωντανά το συναίσθημα που μου προξενούσαν οι δίσκοι της: αυτό της απόλυτης αποδοχής και της ανιδιοτελούς αγάπης. Όσο εγώ λοιπόν μεγάλωνα στον Έβρο, η Patti Smith ερχόταν τον Ιούλιο του 1999 στη Θεσσαλονίκη για να δώσει δυο συναυλίες στον Μύλο της Θεσσαλονίκης στις 12 και στις 13 Ιουλίου εκείνη τη χρονιά. Μια κοπέλα που έγραφε τότε στην εφημερίδα «Μακεδονία» ανέλαβε το καθήκον της διερμηνείας στη συνέντευξη τύπου και στο μικρό ακουστικό secret gig με δυο κιθάρες που έδωσε η Patti Smith αποκλειστικά για δημοσιογράφους στον αύλειο χώρο του Μύλου, πίσω από τον Πύργο. Η κοπέλα εκείνη ήταν τρομερά τρακαρισμένη που θα έβλεπε από κοντά την Patti Smith. Ας μην ξεχνάμε ότι τότε ζούσαμε σε εποχές προ-ίντερνετ. Δεν υπήρχαν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στα οποία μπορούσες να επικοινωνήσεις ακόμα και απευθείας με έναν καλλιτέχνη – ο μόνος τρόπος επικοινωνίας μεταξύ μουσικού και ακροατηρίου ήταν η μουσική καθεαυτή.  

(Ποιος ξέρει, μπορεί και η ίδια η Patti Smith να σκεφτόταν το ίδιο. Ίσως για αυτό το Instagram να της έχει δώσει έναν ακόμα τρόπο για να επικοινωνεί με το κοινό της, πέραν της μουσικής: τοποθεσίες στις οποίες έζησαν τα ινδάλματά της (ο Βερλαίν, ο Ρεμπώ, ο Βίτγκενσταϊν), ευχές γενεθλίων σε φίλους όπως ο Lenny Kaye και η Joan Baez, μνήμες αγαπημένων νεκρών (του Fred “Sonic” Smith, του Robert Mapplethorpe), κούπες καφέ δίπλα σε βιβλία και σημειώσεις, έργα τέχνης, ευχές για το Ορθόδοξο Πάσχα, φωτογραφίες από συναυλίες της. Φέτες ζωής και καθημερινότητας, που όμως και αυτές αποτελούν τέχνη με τον τρόπο τους).

Ήρθε λοιπόν η Patti Smith στο Μύλο – και η κοπέλα εκείνη είδε μια πολύ λεπτή, όχι ιδιαίτερα ψηλή γυναίκα. Αρκετές άσπρες τρίχες να ξεπροβάλλουν από τις κοτσίδες της, έντονη τριχοφυΐα, αντρικά ρούχα, παρά τις υψηλές θερμοκρασίες: παντελόνι, άσπρο πουκάμισο, σακάκι με κονκάρδα για την ελευθερία του Θιβέτ, άρβυλα, χαϊμαλιά. Η κλασική στολή μάχης που φοράει στις συναυλίες της. Θα ήταν σαν την κακιά μάγισσα του παραμυθιού, αν δεν είχε εκείνη την ευγένεια και εκείνο το γλυκό χαμόγελο, που ακόμα το θυμάται. Δεν πρόλαβε να της πει πολλά – ίσα-ίσα ότι την παρακολουθεί και τη θαυμάζει. Και ξεκίνησε η συνέντευξη τύπου, σε μια περίοδο που το ΝΑΤΟ βομβάρδιζε ακατάπαυστα τη Γιουγκοσλαβία, που οι Θεσσαλονικείς κατέβαιναν στους δρόμους για να διαμαρτυρηθούν για κάτι διαφορετικό από όσα αφορούσαν τη ζωή και την καθημερινότητά τους και που άλλαζαν τις πινακίδες στους δρόμους, ώστε τα νατοϊκά άρματα να χάνουν το δρόμο τους και να βρίσκονται στη λαχαναγορά της πόλης αντί για τη Σερβία. Δεν είναι καθόλου απίθανο η ίδια η Patti Smith, ως ένα έντονα πολιτικοποιημένο πρόσωπο να «χάρηκε» που ήρθε στο μέρος που συνέβαιναν όλα αυτά και να ένιωσε την ανάγκη να μιλήσει ενάντια στον πόλεμο.

Μίλησε η Patti Smith - και όχι μόνο για τον πόλεμο. Μίλησε για πολλά πράγματα: για τη δύναμη που έχουν οι άνθρωποι μέσα τους, για τη δεκαετία του ’70 και για την καλλιτεχνική δημιουργία της εποχής, μέρος της οποίας ήταν σαφώς και εκείνη, για τον αυτοπροσδιορισμό της ως συγγραφέως, για το σκοπό της δημιουργίας που για εκείνη δεν ήταν η επιτυχία, παρά η επικοινωνία. Είπε πολλά. Τόσα πολλά που η κοπέλα που διερμήνευε δεν σταματούσε να γράφει από το τρακ της, για να μην της χαθεί τίποτα στη μετάφραση. Κι ας μην χρειαζόταν τελικά, καθώς όλοι οι παρευρισκόμενοι και οι παρευρισκόμενες καταλάβαιναν αγγλικά και όλη η συνέντευξη τύπου ήταν πολύ καλά οργανωμένη. Έγραφε και έγραφε πυρετωδώς και κάποια στιγμή η Patti Smith κατάλαβε ότι είχε πάρει φόρα. Σταμάτησε, χαμογέλασε γλυκά στην κοπέλα, της είπε “sorry, it was too long” και την άγγιξε με αγάπη και ενδιαφέρον. Όπως (οφείλουν να) κάνουν όλες οι μανάδες.

Αποσπάσματα από αυτή τη συνέντευξη τύπου είδα εγώ τότε στην τηλεόραση από το χωριό μου στον Έβρο, χωρίς να δώσω σημασία σε τίποτα και σε κανέναν άλλο εκτός από την Patti Smith και στο “People have the power”, με το οποίο και έκλεισε εκείνη η βραδιά. Ποιος να μου το έλεγε ότι πολλά πολλά χρόνια μετά θα γνώριζα την κοπέλα που έκανε τη διερμηνεία εκείνη τη βραδιά στην ομάδα του πάλαι ποτέ «Εξώστη» του Τάσου Μιχαηλίδη και του μετέπειτα «Φιλμ Νουάρ» και ότι θα γινόταν φίλη μου; Με τη Μελίνα Μελικίδου, όπως είναι το όνομά της, έχουμε πάει παρέα σε συναυλίες και σε ταινίες, έχουμε ανταλλάξει σκέψεις και έχουμε ανοίξει καρδιές πάνω από πιάτα φαγητό και ποτήρια κρασί, έχουμε κάνει νομικές δουλειές μαζί, έχουμε μοιραστεί την εμπειρία της απώλειας του πατέρα μας και άλλα πόσα. Για αυτό καταλήγω ότι η Patti Smith είναι εν προκειμένω η μάνα όλων μας – έχει δημιουργήσει μια συνομοταξία ανθρώπων, τα μέλη της οποίας μοιράζονται έναν κοινό αξιακό και ηθικό κώδικα, πέρα από τα ίδιο γούστο στη μουσική. Κι όταν αυτοί οι άνθρωποι βρίσκονται, δημιουργούνται ζεστές ανθρώπινες σχέσεις. Σαν αυτές που έχουν τα αδέρφια που τα μεγάλωσε η ίδια μάνα.

Την Patti Smith αξιώθηκα τελικά να τη δω ζωντανά για πρώτη φορά στη συναυλία της στο Βελλίδειο στη Θεσσαλονίκη το 2007. Τότε μόλις είχα τελειώσει το πανεπιστήμιο, ήμουν μόλις 23 χρονών, έψαχνα για δουλειά – και ανάθεμα κι αν ήξερα τι ήθελα να κάνω με τη ζωή μου. Ακούγοντάς την όμως μετά το τέλος του “People have the power” να μας καλεί «να χρησιμοποιήσουμε τη φωνή μας γιατί εμείς είμαστε το μέλλον», λίγο πριν ξεχυθεί στο “Rock 'N' Roll Nigger” κατάλαβα κάτι πολύ σημαντικό για τη ζωή μου: ό, τι και αν έκανα με αυτή, η μουσική – και η τέχνη γενικά – θα ήταν για πάντα το σημείο αναφοράς μου, η πυξίδα μου, το αποκούμπι μου. Κι ακούγοντας την το ίδιο βράδυ να φωνάζει «εσείς είστε η επανάσταση! Και η επανάσταση βρίσκεται μέσα στο ίδιο σας το κεφάλι, στο ίδιο σας το μυαλό...» πήρα την πιο ουσιαστική συμβουλή για τη ζωή μου, αυτή που δεν μου την έδωσε η μάνα που με γέννησε, αλλά μου την έδωσε η μάνα που η μουσική της μου έδωσε τα πάντα: σε έναν κόσμο βουλιαγμένο στα προβλήματά του και καθηλωμένο στα όρια που του έχει επιβάλει η καθεστηκυία τάξη, η πιο μεγάλη επανάσταση είναι να κρατάς αγνό και καθαρό το μυαλό σου και το μικρόκοσμό σου – και από τους δικούς μας μικρόκοσμους, κάποια στιγμή θα αλλάξει και ο κόσμος γύρω μας προς το καλύτερο. Νομοτελειακά. Αυτό (οφείλουν να) κάνουν οι μανάδες: σου προσφέρουν όσα πιο πολλά μπορούν για να σε μεγαλώσουν, σε προετοιμάζουν για τη σκληρότητα που θα βρεις έξω από την αγκαλιά τους, σου δίνουν τα εφόδια για να την αντιπαλέψεις και σε σπρώχνουν να βγεις στον κόσμο και να τον ρουφήξεις ως το μεδούλι. Κι αυτές θα είναι πάντα εκεί για σένα, όποτε τις χρειαστείς. Χωρίς να ζητάνε κανένα αντάλλαγμα και καμιά ανταμοιβή για την αγάπη που σου έδωσαν απλόχερα και ανιδιοτελώς.

Τα λόγια των μανάδων είναι η αυτοβιογραφία τους. Στη μουσική και στα λόγια της Patti Smith ακούς τη ζωή της. Tην αμφιβολία για την ύπαρξη του Θεού στο “Ain't it strange”. Tην απώλεια του Έρωτα στο “My Madrigal” (λένε ότι το ερωτικό τραγούδι της Patti Smith είναι το “Because the night” – χα! Ακούστε το “My Madrigal” και αν δεν σπαράξετε στο κλάμα, δεν αγαπήσατε ποτέ στη ζωή σας). Την αγάπη για όλα τα πληγωμένα και αδικοχαμένα παιδιά του κόσμου αυτού στο “About A Boy” για τον Kurt Cobain και στο “This is the girl” για την Amy Winehouse. Την εργασιακή εκμετάλλευση στο “Piss Factory”. Τον πόνο που γίνεται επιβίωση στο “Gloria”. Την παραίτηση στο “After the Goldrush”. Την αγάπη για τέχνη, που κάνει τη ζωή πιο όμορφη στο “Banga” (ο σκύλος στο «Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα» του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ), στο “Constantine's Dream” (o πίνακας του Πιέρο ντέλα Φρανσέσκα), στο “Break It Up” (ο Jim Morrison που παλεύει για να γυρίσει στη ζωή) και σε άλλα τόσα ων ουκ έστιν αριθμός. Τον αισθησιασμό και τη λαγνεία στο “Dancing Barefoot”. Tον αγώνα για επιβίωση στο “Free Money”. Τη φιλία στο “Redondo Beach”. Την αγάπη (για τα πάντα, σε κάθε της μορφή) ως κινητήρια δύναμη της ζωής στο “Dream of Life”. Τον αποχαιρετισμό στους αγαπημένους νεκρούς στο “Beneath the Southern Cross”. Μεγάλη κληρονομιά αφήνει η Patti Smith σε όσους και όσες είμαστε παιδιά της – μας αφήνει παράλληλα όμως και ένα ειδικό βάρος για το υπόλοιπο της ζωής μας. Και αυτό είναι κάτι παραπάνω από αρκετό.

Στα 38 μου πια, δεκαπέντε χρόνια πιο μεγάλη και σίγουρα πιο έμπειρη και κατά τι πιο σοφή (ελπίζω), συνεχίζω να έχω τη  μουσική – και την τέχνη γενικά – ως σημείο αναφοράς, ως πυξίδα, ως αποκούμπι. Και προσπαθώ κάθε μέρα να κρατάω αγνό και καθαρό το μυαλό και το μικρόκοσμό μου. Και ανυπομονώ να δω ξανά την Patti Smith, στο Ηρώδειο αυτή τη φορά. Το Ηρώδειο φτιάχτηκε για ποιητές, για ραψωδούς που μάζευαν γύρω τους τον κόσμο για να τον ταξιδέψει σε κόσμους μακρινούς. Την περιμένω να πει εκεί τα ποιήματά της, να τα ντύσει με μουσική και να τα αυτοσχεδιάσει με το χορό της. Να κατεβάσει τον κόσμο στο κοίλο, να ανοίξει τα χέρια για να μας αγκαλιάσει όλους και να μας συμβουλέψει να πίνουμε πολύ νερό, να πλένουμε τα δόντια μας και να κρατάμε τις ψυχές μας καθαρές. Η μάνα Γη – χους εσμέν και εις χουν απελευσόμεθα.