Το Δαχτυλίδι των Νιμπελούνγκεν

Ο μπολσεβίκος της κουλτούρας τα είχε πει

“Ποια είναι η γνώμη σας για τον Βάγκνερ, αυτή η μάστιγα. Όπου και να βρεθείς σήμερα δεν γλιτώνεις την ερώτηση”. Λογικό να γκρινιάζει ο Μαρξ. Ήταν 1876, η όπερα του Μπαϊρόιτ εγκαινιαζόταν με τον Κύκλο του Δαχτυλιδιού και οι κόντρες είχαν ανάψει για τα καλά. Και πού να ‘ξεραν τι ερχόταν σε καμιά εξηνταριά χρονάκια βέβαια, γιατί οι έριδες που εξέγειρε τότε ο Βάγκνερ μεγάλωσαν εκθετικά με την ιδιοποίησή του από τους Ναζί.

Μισό λεπτό όμως. Όταν πέθανε ο Βάγκνερ, ο Χίτλερ δεν είχε καν γεννηθεί. Δηλαδή φταίει ο συνθέτης που ακουγόταν “Ο Αρχιτραγουδιστής της Νυρεμβέργης” στο Τρίτο Ράιχ; Ασφαλώς όχι. Το θέμα ωστόσο είναι σε τι έκταση συνδέεται η ναζιστική αποθέωση του Βάγκνερ με την προσωπικότητα και τις αντιλήψεις του, ιδίως αναφορικά με το εβραϊκό, ιδιαίτερα φλέγον τότε, ζήτημα. Ήταν ο Βάγκνερ υμνητής της υπεροχής της άριας φυλής ή έπεσε η όπερα θύμα της φασιστικής προπαγάνδας;

Το ερώτημα ακόμα βασανίζει και τους πιο σκληροπυρηνικούς wagnerites. Στο ξεκαθάρισμα του τοπίου σίγουρα δεν βοηθάει το ότι ειδικά στον ρομαντισμό βρήκαν έκφραση ακραία αντιφατικές κοινωνικές τάσεις, από εθνικοαπελευθερωτικά και επαναστατικά κινήματα μέχρι ιδιοτελείς, ατομικιστικές επιδιώξεις που αργότερα άνοιξαν την πόρτα στον φασισμό. Προφανώς δεν είναι της παρούσης να απαντηθεί. Άλλωστε εγώ δυο λόγια για το Δαχτυλίδι των Νιμπελούνγκεν θέλω να πω. Όταν όμως ολόκληρη ποιητική δικαιοσύνη έχει φορτώσει στον συνθέτη την κατάρα του διχασμού, ακριβώς όπως οι τραγικοί ήρωες του Δαχτυλιδιού σέρνουν την κατάρα του νάνου Άλμπεριχ μέχρι την τελική λύτρωση ή αποκαθήλωσή τους, λίγο κρίμα δεν είναι να αγνοηθεί η ειρωνεία; Και άκομψο θα έλεγα.

Για τον αντισημιτισμό του Βάγκνερ δεν το συζητάμε, έχουμε τεκμήριο από το 1850, το διαβόητο “Ο Ιουδαϊσμός στη Μουσική”, στο οποίο τα χώνει ανελέητα στους εβραίους μουσικούς. Τι ρηχούς τους είπε, τι υλιστές, τι αποκομμένους από τη γνήσια γερμανική ψυχή, κανονικό παραλήρημα. Ωστόσο, αυτό πρέπει να συνεκτιμηθεί με το κοινωνικό – πολιτικό γίγνεσθαι και το επικρατούν αντισημιτικό μένος της εποχής. Γιατί οι Εβραίοι γενικά δεν είχαν συμπάθειες τότε στην Ευρώπη, ούτε φυσικά από τη Δεξιά, αλλά ούτε και από την Αριστερά, που τους θεωρούσε δεκανίκια του αστικού καπιταλισμού (άποψη που έχει εκφράσει μεταξύ άλλων και ο Μαρξ). Ο Μέντελσον, στον οποίο την έπεσε ο Βάγκνερ σκληρά, ήταν μεν εμπορικά επιτυχημένος, αλλά η εβραϊκή του καταγωγή τον ακολούθησε σαν στίγμα σε όλη του τη ζωή. Η δε κριτική του Βάγκνερ στους εβραίους μουσικούς ήταν κυρίως εστιασμένη στο ότι πουλούσαν (σε μια περίοδο που ο ίδιος ζοριζόταν οικονομικά). Για ευκολίες τους κατηγόρησε, ότι κυνηγάνε τα χιτάκια και τον Μέντελσον τον θεωρούσε συντηρητικό και ανέμπνευστο. Άλλωστε, είχε και ο ίδιος Εβραίους φίλους και συνεργάτες. Άσε που και ο Σοπέν με τον Λιστ έλεγαν διάφορα αντισημιτικά ψεκασμένα, αλλά αυτούς βέβαια δεν τους εξήρε αργότερα ο Χίτλερ ως εκφραστές του άριου μεγαλείου (κατά την ερμηνεία του Αδόλφου πάντα φυσικά) και την γλίτωσαν. Γιατί λοιπόν ήταν περισσότερο αντισημίτης ο Βάγκνερ από τη νόρμα της εποχής; Από την άλλη, ο κολλητός του ο Νίτσε τον κατηγόρησε για χριστιανική στροφή και αντισημιτισμό και του γύρισε την πλάτη για πάντα. Κάτι παραπάνω θα ήξερε.

Υπάρχει όμως και η εξ αριστερών υπεράσπιση του Βάγκνερ. Που ο Τόμας Μαν αποκαλούσε “μπολσεβίκο της κουλτούρας”, γιατί ο Βάγκνερ ήταν άνθρωπος του λαού και ριζοσπάστης μουσικός, ένας ελευθεριακός σοσιαλιστής που έζησε αρνούμενος την εξουσία και τον πλούτο, με όραμα να ανοίξει το Μπαϊρόιτ στην κοινότητα, να λειτουργεί το θέατρο ως μικρογραφία μιας αταξικής κοινωνίας. Όταν ο λαός της Δρέσδης συγκρούστηκε στα οδοφράγματα με τη μοναρχία της Σαξονίας, παράτησε τη βασιλική ορχήστρα και κατέβηκε στην εξέγερση στο πλευρό του Μιχαήλ Μπακούνιν, κάτι που του στοίχισε πολυετή εξορία από τη Γερμανία. Τότε εκδόθηκε και το δοκίμιό του “Τέχνη και Επανάσταση” (1849), μια εκκεντρική προβολή της όπερας στην ουτοπία μιας δίκαιης κοινωνίας που ο Βάγκνερ ποτέ δεν σταμάτησε να αναζητά. Ο Μαρξ βέβαια δεν τον πήγαινε, τον θεωρούσε κρατικοδίαιτο (είχε ένα πόιντ εδώ ο Κάρολος - μα σε όλα δίκιο είχε πια - έτσι όπως είχε μπαστακωθεί και ο Ρίχαρντ στην Αυλή του Λουδοβίκου του Β’). Όμως ο Βάγκνερ ενέπνευσε τον Βίκτορ Άντλερ, ηγετική μορφή του γερμανικού σοσιαλισμού, και ακόμα περισσότερο τον Λένιν. Ο δε Βλαδίμηρος ήταν τόσο μεγάλος φαν, που το “Siegfried's Funeral March” από το Λυκόφως των Θεών, παίχτηκε προς τιμήν του μετά την κηδεία του. Για να μη μιλήσουμε για τον Μπέρναντ Σο που ερμήνευσε τους Νιμπελούνγκεν ως το αντικαπιταλιστικό μανιφέστο του Βάγκνερ (και μάλλον είχε δίκιο). Του Βάγκνερ που ήθελε να καταστρέψει "την εξουσία του ενός πάνω στον άλλο, τη βασιλεία των νεκρών πάνω στους ζωντανούς, της ύλης πάνω στο πνεύμα", να συντρίψει “την εξουσία των ισχυρών, του νόμου και της ιδιοκτησίας”. Που επηρέασε τον Μάλερ και τον Ντεμπισί, τον Προυστ και τον Ράινερ Μαρία Ρίλκε. Που μάλλον ενέπνευσε τον Τόλκιν - και θα αναφερθώ σχετικά στη συνέχεια - αν και δεν αποκλείεται να είχαν απλώς την ίδια μυθολογική αναφορά. Που ο Joey DeMaio των Manowar θεωρεί μεγαλύτερο συνθέτη όλων των εποχών και... ιδρυτή του μέταλ!

Που έγραψε αυτό το αριστούργημα, το Δαχτυλίδι των Νιμπελούνγκεν, για να σπάσει την κλασική δομή της όπερας, την αποστείρωση και τις αστικές αναφορές της τέχνης. Γιατί ο Βάγκνερ ήθελε να δώσει στη μουσική του χαρακτήρα λαϊκό.

Εκτεινόμενο σε μια επική τετραλογία όπερας (Ο Χρυσός του Ρήνου - Βαλκυρία - Ζίγκφριντ - Το Λυκόφως των Θεών), το Δαχτυλίδι ήταν το όραμα του Βάγκνερ για μια νέα ολοκληρωμένη μορφή μουσικού δράματος, όπου η ποίηση, το θέατρο και η μουσική θα γίνονταν ένα, μια φωνή για να εκφράσει τον ελεύθερο άνθρωπο της εποχής, με δάνεια έμπνευσης από τη γερμανική και τη σκανδιναβική μυθολογία. Του πήρε 26 χρόνια να το ολοκληρώσει και η συνολική διάρκεια ξεπερνά τις 15 ώρες. Με την επικότητα να ξεχειλίζει στο μουσικό και το αφηγηματικό μέρος, με δράκους, νάνους, τις θρυλικές βαλκυρίες στα φτερωτά άλογα (ή λύκους; δεν έχει διευκρινιστεί), θεούς, θνητούς, σημεία και τέρατα και τον εμβολιασμό εδώ να μην προχωρά με τίποτα, ρίχνω πρόταση για το Δαχτυλίδι των Νιμπελούνγκεν ως το απόλυτο binge - watching / listening των τελευταίων μηνών του χειμώνα, με την ελπίδα να ανοίξει κα’να μπαρ την άνοιξη μήπως πιούμε επιτέλους έξω στο όρθιο μια μπύρα σαν άνθρωποι.

Warning: Κόντρα σε ό,τι συνηθίζω, ακολουθούν ΤΕΡΑΣΤΙΑ SPOILER (γιατί για όπερα μιλάμε, τη λες και πρόσχημα την πλοκή).

Ο Χρυσός του Ρήνου

Τα δράματα αρχίζουν όταν ο μοχθηρός νάνος Άλμπεριχ κλέβει το χρυσάφι από τις κόρες του Ρήνου απαρνούμενος τον έρωτα. Σφυρηλατεί το δαχτυλίδι για να γίνει κυρίαρχος του κόσμου, όμως ο θεός Βόταν του το κλέβει για να ξεπληρώσει το χρέος του στους χτίστες του κάστρου της Βαλχάλα. Η κατάρα του Άλμπεριχ πέφτει βαριά. Όποιος έχει το δαχτυλίδι θα ζει με τον φόβο μην το χάσει και όλοι οι άλλοι θα το φθονούν. (Καραμπάμ οι παραλληλισμοί της Δεύτερης και Τρίτης Εποχής του Τόλκιν με τον Βάγκνερ, με το καλημέρα). Μουσικά, το πρώτο τμήμα της τετραλογίας χτίζει το μυστήριο με πλούσια ορχηστρικά μέρη και τη χρήση πολλών διαφορετικών οικογενειών οργάνων. Στην εισαγωγή του ακροατή στο lore του έργου βοηθάει και η χρήση των μουσικών μοτίβων “leitmotifs” που αντιστοιχούν σε έναν χαρακτήρα, ένα αντικείμενο, ή μία ιδέα (ουδεμία σχέση πχ το leitmotif της πρώτης σκηνής στο ποτάμι με το δεύτερο στη Βαλχάλα).

Βαλκυρία

Είναι το πιο λυρικό μέρος του Κύκλου, που ο Βάγκνερ έγραφε στη σκιά του πάθους του για τη συγγραφέα Mathilde Wesendonck (εξαιτίας του οποίου μάλιστα παράτησε για χρόνια τους Νιμπελούνγκεν και ασχολήθηκε με το Τριστάνος και Ιζόλδη), με πρωταγωνιστή το ανθρώπινο συναίσθημα. Ο Βόταν αναθέτει στην κόρη του, την βαλκυρία Βρουνχίλδη, να πολεμήσει στο πλευρό του Χούντινγκ, που είναι ένα κακοποιητικό τέρας και έχει παντρευτεί τη Ζιγκλίντε παρά τη θέλησή της, εναντίον του Ζίγκμουντ. Όμως ο Ζίγκμουντ και η Ζιγκλίντε είναι ερωτευμένοι και η Βρουνχίλδη συμμαχεί μαζί τους. Εδώ εμφανίζεται και το σπαθί Nothung, που μόνο ο Ζίγκμουντ καταφέρνει να τραβήξει από τον κορμό δέντρου όπου είχε καρφωθεί βαθιά από τον μονόφθαλμο μυστηριώδη ξένο. Αν αναρωτιόταν κανείς γιατί ακούμε τόσο Βάγκνερ (αν και όχι μόνο το Δαχτυλίδι) στο λατρεμένο έπος του Αρθουριανού Κύκλου Excalibur του John Boorman, τώρα ξέρει. Ο Βόταν βέβαια γίνεται έξω φρενών και καταδικάζει την κόρη του σε βαθύ λήθαργο από τον οποίο μόνο ένας γενναίος ήρωας θα ελευθερώσει. Η Βαλκυρία, εμπνευσμένη από τη Γαλλική Επανάσταση και σύμβολο ελευθερίας, περιλαμβάνει και την “Επέλαση των Βαλκυριών”, το πλέον αναγνωρίσιμο leitmotif του Δαχτυλιδιού που χτίζεται σταδιακά στην αρχή της τρίτης πράξης έως την εμφάνιση όλων των αδελφών της Βρουνχίλδης (οκτώ ζωή να ‘χουν). Ένα μουσικό θέμα στο οποίο παραπέμπει ευθέως και το Imperial March του John Williams από το Star Wars, ως leitmotif της Αυτοκρατορίας και του Darth Vader (άλλωστε ο ίδιος ο Lucas έχει χαρακτηρίσει τις ταινίες ως “space operas”) και που έμεινε ανεξίτηλο στη μνήμη μας όταν τα αμερικανικά ελικόπτερα σκέπασαν τον βιετναμέζικο ουρανό στο Αποκάλυψη Τώρα του Κόπολα.

Ζίγκφριντ

Το Δαχτυλίδι καταλήγει στα χέρια του νεαρού Ζίγκφριντ, που από τα θραύσματα του Nothung φτιάχνει νέο σπαθί, το Gramr (που σημαίνει Οργή, σε περίπτωση που αμφέβαλε κανείς ότι η επικότητα κρύβεται σε κάθε απίθανη πτυχή). Ο Ζίγκφριντ ελευθερώνει τη Βρουνχίλδη κι εκείνη επιλέγει τη θνητότητα για να ζήσει μαζί του, ένα σημείο του μύθου που και ο Τόλκιν έχει ενσωματώσει στον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών, με την αποκήρυξη της αθανασίας από την Άργουεν για μια θνητή ζωή με τον Άραγκορν. Εδώ ο Βάγκνερ ίσως επιλέγει να υπερθεματίσει και παράλληλα να σαρκάσει τον λυρισμό της Βαλκυρίας, καθώς αυτό το τρίτο μέρος είναι το πιο ποιητικό και χιουμοριστικό μαζί. Όταν για παράδειγμα ο Ζίγκφριντ φτάνει στη σπηλιά του Δράκου Φάφνερ, είναι ηλίου φαεινότερον ότι πρόκειται να τον σκοτώσει. Φυσικά ο συνθέτης δεν μας απογοητεύει, αλλά προηγουμένως ο Ζίγκφριντ μαγεύεται από το κελάηδισμα ενός πουλιού και προσπαθεί να το μιμηθεί με τραγικά αποτελέσματα. Εδώ ακούγεται και ένα φοβερό σόλο κόρνο που κανονικά θα έπρεπε να σκοτώνει τον δράκο αυτόματα από μόνο του.

Το Λυκόφως των Θεών

Μετά τις απαραίτητες ανάσες (με τις χαριτωμενιές του Ζίγκφριντ στο τρίτο μέρος), ο Βάγκνερ μας επιφυλάσσει ένα apocalyptic φινάλε, μουσικά και αφηγηματικά, με την κορύφωση του δράματος και του ορχηστρικού μεγαλείου. Ο τίτλος του τέταρτου και τελευταίου τμήματος, “Götterdämmerung”, είναι γερμανική μετάφραση του αρχαίου νορδικού Ράγκναροκ, που αναφέρεται στη μάχη του τέλους του κόσμου. Αυτό το τέλος προοιωνίζουν οι τρεις Νορν, κόρες της θεάς Γης, υφαίνοντας το κέντημα της μοίρας. Αυτό το τέλος περιμένει ο Βόταν στη Βαλχάλα, ελπίζοντας ότι η Βρουνχίλδη με τον Ζίγκφριντ θα αποκαταστήσουν στο μεταξύ την ισορροπία στους ζωντανούς. Όμως οι σκοτεινές δυνάμεις θα σκοτώσουν τον Ζίγκφριντ για να γυρίσει το δαχτυλίδι στον αρχικό του κάτοχο. Τότε η Βρουνχίλδη κάνει την ύστατη θυσία πέφτοντας στη νεκρική πυρά μαζί με τον Ζίγκφριντ. Η κατάρα του Άλμπεριχ αίρεται και οι κόρες του Ρήνου ανακτούν το δαχτυλίδι. Στην προσπάθειά του να το ξανακλέψει, το κακό πνίγεται στο ποτάμι (ακριβώς όπως το Γκόλουμ χάνεται στη λάβα του Βουνού του Χαμού στο μετέπειτα έπος του Τόλκιν). Την ίδια στιγμή οι θεοί κατασπαράσσονται στις φλόγες της Βαλχάλα.

Αγάπη! Ώρα για επανάσταση (Επίλογος)

Με την κατακλείδα, ο Βάγκνερ υπογράφει την καταστροφή του κόσμου, όμως οι σκέψεις φτερουγίζουν πανάλαφρες σε μια μελλοντική ουτοπία. Η φωτιά που καταστρέφει το συντηρητικό παρόν είναι το μέσο της κάθαρσης από την παλιά τάξη πραγμάτων και την καταπίεση της θεϊκής κυριαρχίας αλλά και από κάθε μορφή καταπιεστικής εξουσίας. Το Λυκόφως των Θεών προφητεύει το τέλος του κόσμου, αλλά εμφορείται κι από το πνεύμα της επανάστασης και της αναγέννησης, με κινητήρια δύναμη την αγάπη (αντί την χειραφέτηση του προλεταριάτου - εξ ου και οι αναλύσεις του Δαχτυλιδιού από τη μαρξιστική σκοπιά, πχ από τον Σο που έλεγα παραπάνω).

Και παρόλο που το Δαχτυλίδι έχει όχι ένα αλλά δύο ανίκητα love stories, δεν είναι τόσο η αγάπη μεταξύ δυο ανθρώπων το θέμα, όσο η αγάπη ως ουμανιστικό αντίβαρο στην απληστία και τη διαφθορά. Με την αποστροφή της αγάπης στην αρχή έγινε εξουσιομανής ο Άλμπεριχ και με τη νίκη της αγάπης στο τέλος διαλύεται το σκοτάδι για να γεννηθεί το καινούριο. Το αισιόδοξο αυτό μήνυμα αποτυπώνει επιτυχημένα και η θαυμάσια μεταφορά των Νιμπελούνγκεν σε κόμικ από τον P. Craig Russell, που κλείνει με το σκίτσο ενός νεαρού βλαστού δέντρου λουσμένου στο φως.

Είναι φοβερό πως ο Βάγκνερ είχε προειδοποιήσει από τότε για τον κίνδυνο του ολοκληρωτισμού από εξουσιομανείς τυράννους που αρνούνται την αγάπη και ακολουθούν τον δρόμο του μίσους. Από την καταστρεπτική τους μανία δεν γλιτώνει τίποτα, ούτε καν οι ίδιοι. Όμως κάποιοι, ονόματα μην ξαναλέμε, δεν το πήραν το μήνυμα. Τι ειρωνεία.