17 δευτερόλεπτα ήχου από τον χαμένο κόσμο της Μπελ Επόκ

Αν και πήρε κάμποσα χρόνια ώσπου ο κινηματογράφος να γίνει «ομιλών», αρκετοί ανάμεσα στους πρωτοπόρους εφευρέτες στους οποίους οφείλεται η δημιουργία του είχαν εξαρχής οραματιστεί έναν συνδυασμό εικόνας και ήχου για το νέο μέσο. Το κουβάρι φτάνει στον θρυλικό Βρετανό φωτογράφο Ίντγουιρντ Μάιμπριτζ –εκείνον δηλαδή που με το Sallie Gardner at a Gallop (1878) έθεσε σε κίνηση τους τροχούς της φαντασίας που οδήγησαν εν τέλει στο σινεμά. Παρότι ο ίδιος έμεινε αφοσιωμένος στη δική του τέχνη, προέβλεψε το 1898 ότι δεν θα αργούσε η εμφάνιση μηχανημάτων ικανών «να αποτυπώνουν και να αναπαράγουν μια ολόκληρη όπερα, με τις χειρονομίες της, τις εκφράσεις του προσώπου, τα τραγούδια των περφόρμερ και τη συνοδευτική μουσική». [σημ. 1]

Σήμερα ξέρουμε ότι πρώτη ομιλούσα ταινία της ιστορίας ήταν το The Jazz Singer του Άλαν Κρόσλαντ (1927), έστω κι αν η πλήρης εικόνα αναδύεται πιο περίπλοκη αν μετρήσουμε και τα phonoscènes, που πρωτοπαρουσιάστηκαν στη Γαλλία το 1902 (είναι, ίσως, τα πρώτα βιντεοκλίπ;) και κράτησαν ως το 1917, παρά τις ατέλειές τους στον συγχρονισμό του ήχου. Αν όμως ρωτήσουμε για το πρώτο soundtrack, θα πρέπει να πάμε πιο πίσω κι από αυτά τα φιλμ, βαθιά στον ανεπιστρεπτί χαμένο κόσμο της Μπελ Επόκ, στα τέλη του 19ου αιώνα.

Ο Άγγλος φωτογράφος Γουίλιαμ Φριζ-Γκριν είχε το σχετικό όραμα για την κάμερά του ήδη από το 1889, όμως η δραματική του πτώχευση (1891) έθεσε ακατάλυτο φραγμό στο σύνολο των σχεδίων του. Αντιθέτως, ο διάσημος Αμερικανός εφευρέτης Τόμας Έντισον είχε στη διάθεσή του και χρήματα μα κι ένα καλά εξοπλισμένο εργαστήριο. Δεν είναι βέβαια εξακριβωμένο αν πήρε την ιδέα από κουβέντες που έκανε με τον Μάιμπριτζ ή αν την συνέλαβε ο ίδιος, έχοντας ήδη εφεύρει τον φωνόγραφο το 1877. Όταν πάντως ανέθεσε στον Σκωτσέζο τεχνικό Γουίλιαμ Ντίξον τις κατασκευαστικές λεπτομέρειες για μια νέα επινόηση που ονόμαζε «κινητοσκόπιο», του ζήτησε κάτι που να μπορεί να διαθέτει και ηχητική διάσταση, πέρα από την οπτική.

Ως γνωστόν, ο Ντίξον κατασκεύασε όντως το κινητοσκόπιο το 1891, όμως η τεχνολογία της εποχής δεν επέτρεψε τη σύνδεση με τον φωνόγραφο. Ο δε Έντισον προχώρησε μεν το λανσάρισμα της καινοτόμας εφεύρεσης στην αγορά, αλλά δεν εγκατέλειψε τη φιλοδοξία: στα επόμενα χρόνια ο Ντίξον και οι βοηθοί του συνέχισαν να το προσπαθούν, παράλληλα με τη δημιουργία των πρώτων φιλμ για το καινούριο μέσο.

Το 1942 το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης αγόρασε ένα ταινιάκι 17 δευτερολέπτων φτιαγμένο από τον Ντίξον το 1894, το οποίο δεν είχε προβληθεί ποτέ στο κοινό, μα αποτελούσε μέρος εκείνων των πειραμάτων. Σε αυτό, που σήμερα αποκαλούμε The Dickson Experimental Sound Film, βλέπουμε έναν άνδρα να παίζει βιολί μπροστά από ένα μεγάλο χωνί ηχογραφήσεων, συνδεδεμένο σε έναν (μη ορατό) φωνόγραφο· μπροστά του, δύο άλλοι άντρες χορεύουν μαζί στον ρυθμό, ενώ προς το τέλος εμφανίζεται μία ακόμα αρσενική φιγούρα να περνάει από το πλάνο. Η εικόνα των χορευτών του ιδίου φύλου, μάλιστα, οδήγησε σε μια διαδεδομένη παρανόηση στα χρόνια της άνθισης των LGBTQ σπουδών, όταν ο Αμερικανός ακτιβιστής και ιστορικός του κινηματογράφου Vito Russo ισχυρίστηκε ότι εδώ είχαμε μια πρώιμη ομοφυλοφιλική απεικόνιση και ότι ο αρχικός τίτλος του φιλμ ήταν The Gay Brothers. [σημ. 2] Παρότι ο Russo υπήρξε σοβαρός συγγραφέας, δεν παρέθεσε καμία πηγή για τους ισχυρισμούς του, τους οποίους οι επίγονοί του κατέρριψαν, ως μία γκάφα ολκής. [σημ. 3]

Το πείραμα του Ντίξον δεν στάθηκε επιτυχές ως προς τον ποθητό συγχρονισμό εικόνας και ήχου, αλλά αυτό που παίχτηκε σε εκείνα τα 17 δευτερόλεπτα ήταν ο αρχαιότερος πρόγονος όλων των κινηματογραφικών score. Φαινόταν βέβαια απίθανο να εντοπιστεί το συνοδευτικό αρχείο, όμως το 1960 ανακαλύφθηκε ένας φωνογραφικός κύλινδρος Έντισον επικαλυμμένος με κερί, στον οποίον αναγραφόταν «Dickson—Violin by W.K.L. Dixon with Kineto». Εντούτοις, η ανάγκη επισκευής του, καθώς και θέματα ...γραφειοκρατίας, εμπόδισαν την περαιτέρω πρόοδο: για τους ερευνητές της περιόδου, το καίριο ερώτημα για το αν ο κύλινδρος συνέπιπτε με το φιλμ, έμεινε μετέωρο. Θα φτάναμε τελικά στο 1998 για να το απαντήσει η τεχνολογία λέιζερ, πιστοποιώντας ότι ναι, είχαμε βρει το πρώτο soundtrack. 

Τι ήταν όμως αυτό το πρώτο soundtrack; Και ποιος ήταν ο βιολιστής; Και τα δύο ζητήματα, θα αποδεικνύονταν μπερδεμένα.

Ακόμα λ.χ. και σοβαρές μελέτες για το πρώιμο σινεμά (έντυπες και ιντερνετικές), έχουν γράψει ότι στον κύλινδρο, μαζί με τον ήχο από τα πόδια των δύο χορευτών, περιέχεται οργανικό απόσπασμα από την όπερα του Pietro Mascagni Cavalleria Rusticana (1889): μια απόδειξη ότι ορισμένοι των κινηματογραφικών σπουδών όχι μόνο δεν γνώριζαν ένα διάσημο μουσικό έργο (οι ασχήμιες της εξειδίκευσης), μα δεν έκαναν και τον κόπο που όφειλαν για να διασταυρώσουν επαρκώς τις πληροφορίες τους. Δεν υπάρχει πάντως καμία αμφιβολία ότι δεν ήταν Mascagni αυτό που ακουγόταν, αλλά η μελωδία της βαρκαρόλας "Song Οf Τhe Cabin Boy", από την οπερέτα του Robert Planquette Les Cloches De Corneville (1877).

Επίσης, από μια λαθεμένη διασταύρωση φωτογραφιών, συσκοτίστηκε για αρκετά χρόνια και η ταυτότητα του βιολιστή, καθώς θεωρήθηκε ότι ήταν ο Αμερικανός μουσικός της New York Metropolitan Orchestra, Charles D' Almaine –ο οποίος εκείνη την περίοδο πράγματι ηχογραφούσε για τον Έντισον. [σημ. 4] Ωστόσο η σύγχρονη έρευνα απέδειξε ότι πρόκειται για τον ίδιο τον Ντίξον. [σημ. 5]

Με 17 δευτερόλεπτα διάρκειας, ασφαλώς, το πρώτο soundtrack της ιστορίας παραείναι μικρό για να αποτελέσει αντικείμενο της όποιας κριτικής αποτίμησης. Η μόνη παρατήρηση που μπορεί να γίνει είναι ότι ο Ντίξον παίζει σωστά και αν μη τι άλλο καλύτερα απ' όσο θα υπέθετε κανείς για έναν εφευρέτη/μηχανικό, για τον οποίον η μουσική πρέπει να ήταν απλά ένα ερασιτεχνικό, παράπλευρο χόμπι.

Λόγω παλαιότητας το copyright τόσο της ταινίας, όσο και του score, έχουν λήξει· οπότε μπορείτε άνετα να παρακολουθήσετε το φιλμ στο YouTube, ακούγοντας και το συνοδευτικό ηχητικό απόσπασμα. Όποιος πάλι θέλει την αποκαταστημένη κόπια σε υψηλή ανάλυση, θα πρέπει να βρει το DVD box set Edison: The Invention of the Movies 1891-1918 (2005).

Σημειώσεις

[1] Eadweard Myubridge, Animals in Motion: An Electro-Photographic Investigation of Consecutive Phases of Animal Progressive Moments [1899], 3η ανατύπωση (Λονδίνο: Chapman & Hall, 1907), σελ. 5.

[2] Vito Russo, The Celluloid Closet: Homosexuality in the Movies [1981], 2η εκδ. (Νέα Υόρκη: Harper & Row, 1987), σελς. 6-7.

[3] Justin DeFreitas, «Moving Pictures: Documentary Puts Modern Gay Cinema in Context», Berkeley Daily Planet (7 Ιουλίου 2006).

[4] Wheeler Winston Dixon, Straight: Constructions of Heterosexuality in the Cinema (Albany, ΝΥ: State University of New York Press, 2003), σελ. 53.

[5] Patrick Loughney, «Domitor Witnesses the First Complete Public Presentation of The Dickson Experimental Sound Film in the Twentieth Century», στο The Sounds of Early Cinema, επιμ. Richard Abel & Rick Altman (Bloomington, IN: Indiana University Press), σελς. 215-219 (σελ. 216).