Στη δίνη των παραδόξων

"To expose the hips of tradition
To the burning iron of ads"

Με την ευκαιρία της διεθνούς κυκλοφορίας του καινούριου δίσκου τού εβδομηντάχρονου πια Tom Ze, ιδού μια σύντομη αναδρομή σε πρόσφατους σταθμούς της δισκογραφίας του. Όλοι οι δίσκοι που παρουσιάζονται εδώ έχουν κυκλοφορήσει στην Ευρώπη από την Luaka Bop, τη δισκογραφική εταιρεία του David Byrne. Οι χρονολογίες, λοιπόν, αναφέρονται στη χρονιά διεθνούς κυκλοφορίας.

Brazil Classics, Vol. 4: The Best of Tom Ze - Massive Hits (1990)

Αυτός είναι ο δίσκος που εισήγαγε τη μουσική του Ze στα δυτικά ακροατήρια ή -αν προτιμάτε- τα δυτικά ακροατήρια στη μουσική του Ze. Περιέχει παλιότερα τραγούδια του, τα περισσότερα από τη δεκαετία του εβδομήντα, όλα από δίσκους που πλέον είναι λίγο ως πολύ δυσεύρετοι. Εκείνα τα χρόνια ο Ze είχε ήδη μετακομίσει από την Bahia στο Σάο Πάολο για να εδραιώσει την καλλιτεχνική του ταυτότητα μέσα από τους δρόμους του κινήματος της Tropicalia. Παρά την απήχηση του κινήματος, ο Ze παρέμεινε στις παρυφές του και στην αφάνεια.

Ο τίτλος "Massive Hits", λοιπόν, και ειρωνικός και κάθε άλλο παρά τυχαίος είναι. Η έλλειψη μαζικής αποδοχής κι επιτυχίας κοντεύει να γίνει κάτι σαν το δελτίο ταυτότητας τού Ze - έκτοτε αναγράφεται με μεγάλα γράμματα στα οπισθόφυλλα των δίσκων του, στα δελτία τύπου, στις δισκοκριτικές. Είναι σαν όλοι να περιμένουμε την ώρα που θα βγει ο πρώτος δίσκος τού Ze ο οποίος θα γράφει στο οπισθόφυλλο "επιτέλους, έγινε διάσημος, σας το λέγαμε τόσα χρόνια ότι τα έχει όλα αυτός ο άνθρωπος εκτός από μαζική αποδοχή".

Αλλά ας δούμε λίγο και την άλλη όψη του νομίσματος. Μετά την εξαγωγή του από τη Βραζιλία από τον David Byrne, ο Ze χαίρει άριστης μεταχείρισης: η θέση του έχει εδραιωθεί στο συλλογικό υποσυνείδητο της "εξωτικής/ποιοτικής" μουσικής απ' όπου μπορεί πάντα να περιμένει καλές κριτικές κι ένα αφοσιωμένο κοινό. Γι' αυτό και η πληροφορία ότι "δεν έχει επιτυχία" πρέπει να ιδωθεί στις πραγματικές διαστάσεις της: αν είχε καταφέρει κάποτε να έχει μαζική αποδοχή μέσα στη χώρα του, θα ήταν κάτι σαν τον Σαββόπουλο της Βραζιλίας. Αλλά αν η Βραζιλιάνικη μάζα δεν έχει καταφέρει να καθρεφτιστεί μέχρι τώρα πάνω του, τότε η "επιτυχία" που απομένει για τον Ze είναι αυτή ακριβώς που λαμβάνει: της συγκατάβασης από τους δυτικούς μουσικοκριτικούς και της "ψαγμένης" μειοψηφίας. Η έλλειψη απήχησης στα νιάτα του ή ετεροχρονισμένα, εξισορροπείται τελικά από την μετάβασή του σε "γηρατειά" γεμάτα αξιοπρέπεια και δημιουργικότητα - κι αυτό δεν είναι καθόλου λίγο.

Διαισθανόμενος τη μοίρα που τον περιμένει, σ' αυτό το "best of" φωτογραφίζεται τυλιγμένος με διάφανο πλαστικό, σαν αρχαίο απόκτημα έτοιμο να εξαχθεί σε κάποιο μουσείο. Αλλά όταν φτάνουν στο προορισμό τους, τα τραγούδια του Ze δεν μένουν σαν πέτρες πεθαμένες από χρόνια. Στα αυτιά του κατάλληλου παραλήπτη γίνονται λαμπερές μπάλες φωτιάς βαλμένες στη θέση τους από τα χέρια ενός μάγου.

Brazil Classics, Vol. 5: The Hips of Tradition (1992)

Τα σύμβολα της γλώσσας είναι για τον Ze εξίσου σημαντικά με αυτά της μουσικής. Κι είναι ένα από τα εμπόδια που πρέπει να υπερπηδήσει ο μη-Πορτογαλόφωνος ακροατής στην προσέγγιση του έργου του. Βλέπετε, εδώ δεν μιλάμε για "ανυποψίαστα" καρναβαλικά τραγουδάκια για τα οποία δεν έχει και τόσο σημασία τι λένε οι στίχοι, αρκεί το "cool" του πράγματος να είναι στην ίδια θερμοκρασία με το κοκτέιλ που το συνοδεύει. Γι' αυτό κι είναι όχι μόνο καλοδεχούμενες αλλά και απαραίτητες οι μεταφράσεις στις προσεγμένες εκδόσεις της Luaka Bop για να μπορέσουμε έρθουμε σε επαφή με τις ιδέες πίσω από τα ηχητικά τοπία.

Η θεματική αυτού του δίσκου είναι επηρεασμένη από γλωσσολογία, ιστορία, λογοτεχνία και θέατρο - ως επί το πλείστον από δημιουργούς εκτός Βραζιλίας. Αλλά ο Ze δεν παίρνει τους μύθους της πρώτης ύλης του της μετρητοίς. Παίζει μ' αυτούς και τις μελωδίες που τους συνοδεύουν κάνοντάς μας να κοιτάξουμε με ξάφνιασμα στο είδωλο εκείνου που νομίσαμε για μια στιγμή ότι αναγνωρίσαμε. Σαν σοφός γιος, ξέρει πολύ καλά πού ξεκινά η στοργή της μάνας παράδοσης και πού θεριεύει, πού γίνεται βουνό για να σε πλακώσει. Πιάνεται από τον ομφάλιο λώρο των παιδιών που δεν έχουν αποκτήσει (=μιλήσει) ακόμα πατρίδα κι αρχίζει με τις κραυγές του να επανιδρύει ένα αλφάβητο για τη γενιά που θα έρθει.

Ο μέσος όρος διάρκειας των τραγουδιών σ' αυτόν το δίσκο είναι δύο λεπτά. Αλλά κάθε τραγούδι είναι ένας κόσμος ολόκληρος. Αφρικάνικοι και βραζιλιάνικοι ρυθμοί και δρόμοι μπλέκονται γλυκά σ' έναν καμβά όπου οι λέξεις του Ze ξαπλώνουν σαν ένα παιδί τη στιγμή που καθρεφτίζει τη μοίρα του στο πεδίο της γλώσσας.

Fabrication Defect (1998)

Αυτός είναι "δηλωμένα" ο πιο πολιτικός δίσκος από όσους παρουσιάζονται εδώ (όχι όμως και ο πιο πολιτικός του Ze, ο οποίος έχει στο παρελθόν επιδείξει ευφάνταστα δείγματα παράκαμψης της λογοκρισίας). Σ' αυτό το concept album ο Ze μιλάει για τον Τρίτο Κόσμο των γκέτο της Βραζιλίας. Κάθε τραγούδι αναφέρεται και σε ένα χαρακτηριστικό που κάνει τούτο τον Τρίτο Κόσμο επικίνδυνο για τη εξουσία του Πρώτου Κόσμου.

Ο διαχωρισμός αυτός πρέπει να ιδωθεί σχετικά - δείγματα του Τρίτου Κόσμου είναι σπαρμένα και στα γκέτο στις μεγαλουπόλεις της Δύσης, ενώ τμήμα της ελίτ της Βραζιλίας θα μπορούσε να ιδωθεί σαν μέρος του Πρώτου Κόσμου. Κι ούτε πρόκειται εδώ για αποκλειστικά ταξικές/οικονομικές διαφορές (έστω κι αν ο Ze δεν φοβάται να βάλει και σ' αυτές τις πληγές το δάχτυλό του).

Στην ουσία ο δίσκος αυτός είναι μια προσπάθεια άρθρωσης κάποιων πολιτισμικών και ιστορικών ιδιαιτεροτήτων της Βραζιλίας οι οποίες "ξεφεύγουν" τη δαγκάνα της μονοεπίπεδης ανάγνωσης που τόσο συνηθισμένη είναι στην παγκοσμιοποιημένη συνείδηση των "αναπτυγμένων" πολιτισμών. Τούτες οι ιδιαιτερότητες είναι καταδικασμένες στην αφάνεια των γκέτο, όπου και επιβιώνουν με τίμημα τον αναλφαβητισμό, τη βία και τη φτώχια.

Ευτυχώς, στα χέρια του Ze δε χρειάζεται να φοβόμαστε ότι το θέμα θα υποπέσει σε υπερβολές ή γραφικότητες. Τα σύμβολα που χρησιμοποιεί (στίχοι και ήχοι) είναι λιτά, αφαιρετικά και το όραμά του είναι αρκετά μεγάλο για να μην αναλώνεται σε λεπτομέρειες και ασάφειες. Το αποτέλεσμα είναι ότι δεν είναι ποτέ δυνατή μια μονοεπίπεδη ανάγνωση του δίσκου. Διότι η έκφραση του Ze περνάει πρωτίστως από την καρδιά του κάθε ακροατή - αλλά χωρίς να προσβάλει στιγμή το μυαλό του.

Ακούστε για παράδειγμα το "Emere", το οποίο μέσα σε μια παραπλανητική απλότητα κλείνει τον απόηχο από αιώνες θρησκευτικής, πολιτικής και αποικιοκρατικής καταπίεσης.

Estudando O Pagode (2006)

Εδώ έχουμε να κάνουμε με μια σπουδή της pagode, όπως μας λέει ο τίτλος. Όπου pagode είναι ένα παρακλάδι της samba το οποίο είναι πιο δημοφιλές στους δρόμους και τις favelas του Ρίο παρά στα σαλόνια των ανώτερων Βραζιλιάνικων τάξεων. Ο δίσκος είναι άλλο ένα concept album που ακολουθεί τη δομή της οπερέτας. Η οποία οπερέτα, ως γνωστόν, είναι ένα είδος που δεν έχει και πολλές σχέσεις με τη Βραζιλία.

Ο Ze ξετυλίγει την έμπνευσή του πάνω σ' αυτές τις δυο μουσικές φόρμες. Αποτέλεσμα; Ένας μπαξές που έχει απ' όλα: ένα λιμπρέτο-κατεβατό, ένα σωρό ηρωίδες και ήρωες, χορωδίες, φωνητικά που βοηθούν τον Ze να τα βγάλει πέρα, ηχητικές παρεμβολές που σηκώνουν τον πήχη για τον ανυποψίαστο ακροατή και -πάλι- ένα μάτσο καταπληκτικά τραγούδια.

Η ποικιλία των ενορχηστρώσεων είναι αξιοσημείωτη αλλά (ευτυχώς) o πειραματισμός δεν γίνεται ποτέ αυτοσκοπός. Ο Ze έχει (κι εδώ) μια ιστορία να πει, την ιστορία της γυναίκας ανά τους αιώνες και της καταπίεσής της από macho πρότυπα και κουλτούρες, όπως αυτή της pagode. Αλλά και πάλι δεν είναι τόσο απλά τα πράγματα, η Γυναίκα του Ze έχει χίλια πρόσωπα και ελίσσεται στην ιστορία διαμορφώνοντάς τη στον ίδιο βαθμό που διαμορφώνεται από αυτή.

Εδώ δεν έχουμε, λοιπόν, να κάνουμε με στείρο φεμινισμό ή περιττές ευγένειες προς το "ασθενές φύλο". Το "Estudando O Pagode" μιλάει για τις διαχρονικές, θηλυκές δυνάμεις και τους τρόπους με τους οποίους τα αρσενικά τους είδωλα νταραβερίζονται μαζί τους. Κι εδώ το ταλέντο του Ze καταφέρνει να σηκώσει το πέπλο αφήνοντάς μας να ρίξουμε ένα βλέμμα όχι μόνο στην άλλη πλευρά αλλά και στο διχασμό που αυτό υπονοεί.

Ας κλείσω τούτο το μικρό αφιέρωμα σε τούτη τη μεγάλη μορφή της Βραζιλιάνικης μουσικής με κάποιες διαπιστώσεις. Οι καιροί μας πάσχουν από το διχασμό προσωπικότητας ενός ανώριμου μεταμοντερνισμού: οι μισοί γλύφουν τα πόδια μιας στείρας παράδοσης κι οι άλλοι μισοί ρίχνουν οτιδήποτε παλιό στην πυρά. Απομένει σε άτομα σαν το Ze και τους γήινους συγχωριανούς του να μεταφέρουν από γενιά σε γενιά τον απόηχο μιας ευαισθησίας κι ενός τρόπου ζωής που κινδυνεύει εξίσου και από τους μεν κι από τους δε.