Η Τζαζ στην Ελλάδα - Η ανθοφορία (1975-1990)

Μετά την πτώση της δικτατορίας, το 1974, κυρίαρχη ήταν η απόλυτη αίσθηση ελευθερίας σε όλα τα επίπεδα. Αρχίζει μια ανθοφορία σε όλες τις καλλιτεχνικές μορφές η οποία ενισχύθηκε τη δεκαετία του ’80 με την επικράτηση, από το 1981, του σοσιαλιστικού κόμματος ΠΑ.ΣΟ.Κ. και την ανάληψη του Υπουργείου Πολιτισμού από την Μελίνα Μερκούρη. Ήρθε επιτέλους η ώρα της τζαζ στην Ελλάδα.

Ο δημοσιογράφος και μουσικοκριτικός Γιώργος Χαρωνίτης, καλύπτοντας την περίοδο αυτή, θέτει τα πράγματα στη σωστή βάση. Ο ίδιος ζούσε από κοντά όλα τα γεγονότα, έγραφε σε περιοδικά κριτικές δίσκων, κείμενα για τις νέες τάσεις της τζαζ και της αυτοσχεδιαζόμενης μουσικής και συνέδεε τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της εποχής με την καλλιτεχνική έκφραση. Οι πρώτες σειρές από το άρθρο του Γιώργου Χαρωνίτη: Οι δεκαετίες του ’70 και του ’80 είναι καθοριστικές για την ανάπτυξη και την εξέλιξη της ελληνικής τζαζ γιατί μέσα σ’ αυτά τα 20 χρόνια (ή τα 15 γιατί αυτά ήταν τα ουσιώδη) εγκαθιδρύεται, αναπτύσσεται και εξελίσσεται η τοπική σκηνή παίρνοντας τη μορφή μιας πιο συνειδητής και συγκροτημένης κίνησης που αφορά στο ραδιόφωνο, στα live, στη δισκογραφία, στην αρθρογραφία, στην έκδοση περιοδικών και βιβλίων κ.λπ., δηλαδή σε μια ιδιαίτερα σημαντική όψη της εγχώριας μουσικής και καλλιτεχνικής διανόησης ή, έστω, της έκφρασης. Στη συνέχεια αναφέρεται στα πολλά σημαντικά γεγονότα της περιόδου και στα πρόσωπα τα οποία συμμετείχαν ανοίγοντας τον δρόμο στη σύγχρονη τζαζ και συνδέοντας την Ελλάδα με το παρόν της διεθνούς σκηνής. Τα πρόσωπα: Σάκης Παπαδημητρίου, Γιώργος Μπαράκος, Κώστας Γιαννουλόπουλος, Κυριάκος Σφέτσας.

Ο Σάκης Παπαδημητρίου συνεχίζει τις δραστηριότητές του με τη Λέσχη Τζαζ στη Θεσσαλονίκη (1973-78) και την έκδοση δύο ακόμη βιβλίων του – Σκέψεις για τη σύγχρονη μουσική και Θέματα και πρόσωπα της σύγχρονης τζαζ. Από το 1975 αρχίζει η συνεργασία του με την κρατική ραδιοφωνία και τις εκπομπές Τζαζ Κλαμπ και Η παγκοσμιότητα της τζαζ, οι οποίες προκαλούν το ενδιαφέρον ενός διευρυμένου κοινού, ιδίως των νέων. Ο ίδιος ήταν τακτικός συνεργάτης με σελίδες για την τζαζ στο μοναδικό τότε (αρχές και μέσα της δεκαετίας του ’70) μηνιαίο περιοδικό Ήχος & HiFi, ανταποκριτής στο περιοδικό Jazz Forum και μέλος της επιτροπής του European Jazz Federation. Επίσης το τρίο της Λέσχης Τζαζ γίνεται κουαρτέτο με τον Φλώρο Φλωρίδη, ο οποίος στην αρχή έπαιζε φλάουτο και, ακολούθως, καταλήγει ντούο με τον Σάκη Παπαδημητρίου στο πιάνο και τον Φλώρο Φλωρίδη στα πνευστά.

Ο Γιώργος Μπαράκος, αφοσιωμένος φίλος και γνώστης, όσο ελάχιστοι, της τζαζ, τέλη του 1974 ανοίγει το Τζαζ Κλαμπ στην Πλάκα, κάτω από την Ακρόπολη. Το κλαμπ που θα καταγράψει επί μία δεκαετία τη διαδρομή της ελληνικής σκηνής. Το στέκι των φίλων και των μουσικών της τζαζ. Ο Γιώργος Μπαράκος, στην αρχή έπαιζε καθημερινά δίσκους από την τεράστια δισκοθήκη του ενώ πολύ σύντομα ξεκίνησαν οι βραδιές ζωντανής μουσικής. Είναι πρώτη φορά στην Ελλάδα που δημιουργείται ένας τέτοιος χώρος για σχετικά λίγα άτομα, ο οποίος όμως διαθέτει καλή ηχητική εγκατάσταση, πιάνο με ουρά και μάλιστα Steinway D. Όλοι μιλούν για μαγικές στιγμές. Εδώ μπορούσε κάποιος να ξεφυλλίσει περιοδικά και βιβλία, να παρακολουθήσει σεμινάρια, π.χ. του πιανίστα Μάρκου Αλεξίου, να γνωρίσει από κοντά τους μουσικούς και να συζητήσει μαζί τους. Εδώ εμφανίστηκαν ευρωπαίοι και αμερικανοί μουσικοί οι οποίοι πολλές φορές συνεργάστηκαν και ηχογράφησαν με έλληνες. Ας σκεφτεί κάποιος ότι εκείνα τα χρόνια δεν υπήρχαν τμήματα τζαζ στις μουσικές σχολές, ούτε φυσικά στα ωδεία και τα πανεπιστήμια, το Τζαζ Κλαμπ του Μπαράκου, όπως ορθά το τοποθετεί ο Γιώργος Χαρωνίτης, είναι κέντρο πληροφόρησης ή και ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα σε σχέση με την τζαζ εκείνη την εποχή.

Ο Κώστας Γιαννουλόπουλος [1948-1997] παθιασμένος με την τζαζ, σημαντικός συλλέκτης δίσκων, δημοσιογραφεί σε περιοδικά και εφημερίδες, συγγραφέας δύο βιβλίων για τη δισκογραφία της τζαζ, ραδιοφωνικός παραγωγός στο Τρίτο Πρόγραμμα, εκδότης του περιοδικού ΤΖΑΖ, οργανωτής συναυλιών, ιδρυτής του φεστιβάλ Praxis και της δισκογραφικής Praxis Records, διευθυντής του ραδιοσταθμού Jazz FM και πολλά άλλα. Κινητήρια δύναμη στην καθιέρωση της τζαζ ως σύγχρονης μουσικής που εκφράζει τις ανησυχίες της εποχής. Όπως γράφει ο Ιλάν Σολομών, παραγωγός ραδιοφώνου, Ο Κώστας Γιαννουλόπουλος αυτήν τη σχέση του με τη μουσική την είχε αναγάγει από νωρίς σε επιστήμη. Οι ήχοι γι’ αυτόν περιείχαν το κοινωνικό πλαίσιο της δημιουργίας τους, την προσωπικότητα του δημιουργού τους, αλλά και τη διείσδυση στον ψυχισμό του αποδέκτη τους.

Διευθυντής του Τρίτου Προγράμματος της κρατικής ραδιοφωνίας από το 1982 έως το 1994 είναι ο συνθέτης Κυριάκος Σφέτσας. Στο πρόσωπό του προβάλλεται ένας σπάνιος συνδυασμός: η κλασική παιδεία με τις σπουδές του στην Ελλάδα και το Παρίσι, η επαφή του με την σύγχρονη μουσική και την πρωτοπορία καθώς επίσης η αγάπη του για την ελληνική παραδοσιακή μουσική, την τζαζ και τον αυτοσχεδιασμό. Οι ραδιοφωνικές εκπομπές και οι δραστηριότητες του Τρίτου Προγράμματος ταξίδευαν σε όλη τη χώρα και αποτελούσαν θέμα καθημερινών συζητήσεων. Η καταγραφή και η παρουσίαση του νέου δυναμικού ευνόησε τη δημιουργικότητα σε όλα τα πεδία. Οι εκπομπές του Κώστα Γιαννουλόπουλου και του Σάκη Παπαδημητρίου για την τζαζ, την αφροαμερικανική μουσική, την ευρωπαϊκή σκηνή και τα νέα ρεύματα απέκτησαν ένα πανελλήνιο ακροατήριο.

Ο Κυριάκος Σφέτσας εργάζεται στην ΕΡΤ από το 1975 ως παραγωγός και δημιουργεί, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, ένα ιδιαίτερο σχήμα το οποίο έπαιζε δικές του ανασυνθέσεις και ενορχηστρώσεις παραδοσιακών θεμάτων με σόλο που πατούσαν τόσο στην παράδοση όσο και στην μοντέρνα τζαζ και την fusion. Η συμβολή του σ’ αυτό το σημείο, εκτός από ιστορική, είναι μοναδική, απολύτως προσωπική και αισθητικά σε πολύ υψηλό επίπεδο. Οι δίσκοι του Χωρίς σύνορα το 1980 και Διπλοχρωμία το 1994 παραμένουν έργα αναφοράς.

Οι εξελίξεις στον μικρόκοσμο της ελληνικής τζαζ είναι πράγματι καταιγιστικές. Το 1977 εκδίδεται το τριμηνιαίο περιοδικό ΤΖΑΖ. εκδότης ο Κώστας Γιαννουλόπουλος, υπεύθυνος ύλης ο Σάκης Παπαδημητρίου και εκλεκτοί οι συνεργάτες, όπως ο Γιώργος Μπαράκος, ο Τάσος Φαληρέας, ο Άρις Γεωργίου, ο Μάρκος Αλεξίου, ο Μηνάς Αλεξιάδης. Τη σελιδοποίηση και τη συνολική παρουσία του περιοδικού φροντίζει ένας από τους πιο αξιόλογους έλληνες γραφίστες, ο Δημήτρης Θ. Αρβανίτης. Το ΤΖΑΖ είναι το πρώτο περιοδικό το οποίο επικεντρώνεται στην τζαζ με σοβαρές μελέτες, κριτικές δίσκων, παρουσίαση των σύγχρονων τάσεων και πρωτοπόρων δημιουργών, μεταφράσεις άρθρων γνωστών συγγραφέων και με εκτεταμένη αναφορά στην τοπική σκηνή.

 Την ίδια στιγμή αφυπνίζεται η ελληνική τζαζ δισκογραφία και πολλαπλασιάζονται οι εισαγωγές δίσκων. Όπως γράφει και πάλι ο Γιώργος Χαρωνίτης: Το πιο σημαντικό βήμα ήταν η ηχογράφηση, εκτύπωση και κυκλοφορία δίσκων με έλληνες μουσικούς, πράγμα που έγινε (με συνειδητή αισθητική) για πρώτη φορά το 1979 με τον δίσκο Sphinx του τρίο Μάρκος Αλεξίου πιάνο, Γιώργος Φιλιππίδης κοντραμπάσο και Γιώργος Τρανταλίδης ντραμς και αμέσως μετά με το διπλό άλμπουμ Αυτοσχεδιάζοντας στου Μπαράκου με το ντούο Σάκης Παπαδημητρίου πιάνο, Φλώρος Φλωρίδης πνευστά. Και οι δύο κυκλοφορίες έγιναν από ανεξάρτητους παραγωγούς – η μεν πρώτη από τους Γρηγόρη και Τάσο Φαληρέα και η δεύτερη από τους ίδιους τους μουσικούς.

Το 1980 ο Κώστας Γιαννουλόπουλος πραγματοποιεί ένα ακόμη μεγάλο βήμα εγκαινιάζοντας το φεστιβάλ Praxis. Προσκαλεί δημιουργούς της σύγχρονης τζαζ και της πρωτοπορίας του αυτοσχεδιασμού, όπως το τρίο Leo Smith - Peter Kowald - Günter Sommer, τον John Tchicai, το ντούο Peter Brötzmann - Han Bennink, τον Sun Ra με την ορχήστρα του, τους Sam Rivers, Dave Holland, Anthony Braxton κ.α. ταυτοχρόνως ιδρύει την Praxis Records στον κατάλογο της οποίας περιλαμβάνονται ηχογραφήσεις από συναυλίες του φεστιβάλ, όπως τρία άλμπουμ του Sun Ra, καθώς και πρωτοπόρων, όπως ο Cecil Taylor και οι Art Ensemble of Chicago. Εκδίδονται δίσκοι της ελληνικής σκηνής: Μηνάς Αλεξιάδης, Θωμάς Σλιώμης, Κυριάκος Σφέτσας, Σάκης Παπαδημητρίου, Βαγγέλης Κατσούλης, Ανδρέας Γεωργίου, Λητώ Βογιατζόγλου.

Οι αδελφοί Φαληρέα, στην Αθήνα, με το κατάστημα δίσκων Pop Eleven και τη δισκογραφική τους εταιρεία και ο Γιώργος Τσακαλίδης, στην Θεσσαλονίκη, με το κατάστημα δίσκων Bebop και την δισκογραφική Ano Kato Records [ρει] συμμετέχουν στην ανάπτυξη της τοπικής σκηνής και προωθούν νέα σχήματα.

Στα 1980-82 κυκλοφορούν τέσσερα τεύχη της περιοδικής έκδοσης συν και πλην [5] του Σάκη Παπαδημητρίου και του Άρι Γεωργίου με άξονα τον αυτοσχεδιασμό στη μουσική και τις άλλες καλλιτεχνικές μορφές.

Εκτός από το Τζαζ Κλαμπ του Μπαράκου η Αθήνα αποκτά και άλλα, όπως το Half Note Jazz Club, το Παράφωνο, το ΟΜ - Κέντρο Έκφρασης. Τελικά μόνο το Half Note το εξακολουθεί να υφίσταται σήμερα, με τη διαφορά ότι το πρόγραμμά του δεν στηρίζεται αποκλειστικά στην τζαζ αλλά καλύπτει μεγάλη ποικιλία ελληνικών και ξένων τραγουδιών, διάφορα θεάματα και παραδοσιακές μουσικές.

Όλα πάνε καλύτερα για την τζαζ στην Ελλάδα της δεκαετίας του ’80, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η τζαζ κατέκτησε κάποιο αξιόλογο μέρος από το μεγάλο κοινό. Πάντως, οι συνθήκες ωριμάζουν ώστε να ξεκινήσουν επιτέλους τα μεγάλα φεστιβάλ των Δήμων. Ο Φλώρος Φλωρίδης αναλαμβάνει καλλιτεχνικός διευθυντής στο Διεθνές Φεστιβάλ Τζαζ και Αυτοσχεδιαζόμενης Μουσικής του Δήμου Θεσσαλονίκης από το 1984. Οι κύριοι στόχοι του φεστιβάλ είναι: να προσκαλεί συγκροτήματα και μουσικούς που εκφράζουν τις σύγχρονες τάσεις της τζαζ, να είναι εφάμιλλο ως προς το επίπεδο των ανάλογων ευρωπαϊκών φεστιβάλ, να παρουσιάζει την ελληνική σκηνή και να συμβάλλει με σεμινάρια, διαλέξεις, εκθέσεις, εργαστήρια στη διάδοση της τζαζ στην Ελλάδα. Πράγματι ο σαξοφωνίστας Φλώρος Φλωρίδης κινήθηκε με επιτυχία πάνω σ’ αυτό το σχεδιάγραμμα.

Στα πρώτα εννέα φεστιβάλ εμφανίστηκαν κορυφαίοι δημιουργοί με ιδιαίτερη έμφαση στις νέες ευρωπαϊκές τάσεις και στις συμπράξεις ευρωπαίων, αμερικανών και ελλήνων. Ο κατάλογος μακρύς: Misha Mengelberg, Han Bennink, Evan Parker, George Lewis, Steve Lacy, Mal Waldron, Derek Bailey, Mike Westbrook, Günter "Baby" Sommer, Rova Saxophone Quartet, Daunik Lazro, Peter Kowald, Louis Moholo, Keith Tippett, Lester Bowie, Dewey και Joshua Redman, Jimmy Giuffre, Paul Bley, Workshop de Lyon, Kondo IMA και πολλοί άλλοι. Από τα ελληνικά σχήματα: Δημήτρης Ζαφειρέλης, Iskra, Γιώργος Τρανταλίδης, Γιώργος Κοντραφούρης, Τάκης Πατερέλης, Μιχάλης Σιγανίδης, Θοδωρής Ρέλλος, Νίκος και Θόδωρος Καπηλίδης, Σάκης Παπαδημητρίου, Θωμάς Σλιώμης κ.ά. Μέχρι σήμερα κανένα άλλο ελληνικό φεστιβάλ δεν υπήρξε τόσο τολμηρό στις επιλογές του και τόσο εναρμονισμένο με τη διεθνή κατάσταση.

Άλλα σημαντικά γεγονότα τα οποία επιβεβαιώνουν την ανθοφορία της τζαζ. Αυξάνονται τα live στα κλαμπ και οι συναυλίες σε θέατρα, πανεπιστήμια και ανοιχτούς χώρους. Πολλαπλασιάζονται οι προσκλήσεις ιστορικών προσώπων: Ella Fitzgerald, Ray Charles, Dizzy Gillespie, Oscar Peterson, Miles Davis, Sara Vaughan κ.α. Συνεχίζεται η εκδοτική δραστηριότητα: δύο βιβλία του Κώστα Γιαννουλόπουλου, Τζαζ - Οδηγός δίσκων το 1983 και Τζαζ 1900-1990, ιστορικός και δισκογραφικός οδηγός το 1990, μεταφράσεις ιστορικών και εκπαιδευτικών βιβλίων, τέσσερις βιογραφίες από τον Τάκη Τσίρο κ.α. Συνολικά στην περίοδο 1979-1990 κυκλοφόρησαν γύρω στους 60 δίσκους και 30 βιβλία.

Το 1986 ο Δήμος Πατρέων αποκτά το Διεθνές Φεστιβάλ Πατρών με ευρύτατο πρόγραμμα πολλών εβδομάδων το οποίο καλύπτει την κλασική και σύγχρονη μουσική, τις πειραματικές τάσεις, το ελληνικό τραγούδι και την τζαζ. Καλλιτεχνικός διευθυντής ο Θάνος Μικρούτσικος [1947-2019], συνθέτης κλασικής και σύγχρονης μουσικής, δημοφιλής συνθέτης τραγουδιών, ο οποίος έχει γράψει έργα για σχήματα τζαζ και σολίστ, όπως ο Gary Burton. Τα φεστιβάλ των ετών 1986-1990 πραγματοποιούνται με μεγάλη επιτυχία ενώπιον πολυπληθούς κοινού. Στις συναυλίες τζαζ έχουν πάρει μέρος οι Oregon, Keith Jarrett, Cecil Taylor, Hermeto Pascoal, Wynton Marsalis, Chick Corea, Pino Minafra, Ran Blake, André Jaume κ.ά. από τους έλληνες οι Τάκης Φαραζής, David Lynch, Γιώργος Φακανάς, Νίκος Τουλιάτος, Βαγγέλης Κατσούλης, Λητώ Βογιατζόγλου, Δήμος Δημητριάδης, Παντελής Καραγεώργης, Φλώρος Φλωρίδης κ.ά.
 

Το παραπάνω ενδελεχές κείμενο του Σάκη Παπαδημητρίου δημοσιεύτηκε στην αγγλική γλώσσα στον τόμο HISTORY OF EUROPEAN JAZZ [Equinox Publishing 2018] με επιμελητές τους Francesco Martinelli και Alyn Shipton, ο οποίος πρωτοπαρουσιάστηκε στην Λισαβόνα στο Ευρωπαϊκό Συνέδριο για την Τζαζ στις 15 Σεπτεμβρίου 2018. Στο σύνολό του το βιβλίο αυτό είναι μια εμβριθής μελέτη για την ιστορία της τζαζ στην Ευρώπη, που απλώνεται σε 750 τυπωμένες σελίδες με 250 φωτογραφίες και 40 άρθρα από 45 συνολικά συγγραφείς - μελετητές.

για την αντιγραφή [παραπομπές και λίγα σχόλια]
Κώστας Γ. Καρδερίνης

Οι φωτογραφίες είναι δώρο του Άρι Γεωργίου και προέρχονται από το υπό δημοσίευση βιβλίο του Jazz / Hic et Nunc / Hip ’n Funk [Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης 2020].

- - -

Η τζαζ στην Ελλάδα - Μέρος πρώτο (1920-1974)